Türkiye’nin Avrupa Birli?i Hikayesi – Kat?l?m m? Ortakl?k m?…?

Giri?

Türkiye’nin Avrupa Birli?i’ne kat?lma meselesi hem ekonomik ve bölgesel dengeler hem de global arenada geli?mesi muhtemel politik senaryolar aç?s?ndan önemli. Yar?m asr? geçen üyelik süreci boyunca az?msanmayacak bir yol al?nd?. Yine de Türkiye’nin tam üyeli?iyle ilgili belirsizlikler ve siyasî gündemlere göre de?i?en talepler üyelik gidi?at?n? zorla?t?rmakta. Türkiye’nin AB üyelik sürecinin uzamas? taraflara b?kk?nl?k verecek bir konuma ula?t?. Acaba Türkiye, AB üyeli?i konusundaki ?srar?n? sonuna kadar götürebilecek mi? Acaba AB, Türkiye’nin önüne koydu?u, tarihî geli?meler aç?s?ndan kabul edilmesi mümkün görünmeyen ?artlar? esnetebilecek mi? Ya da t?kanan ve dondurulan görü?melerin gelece?i için ara bir formül veya üçüncü bir yol bulunabilecek mi?

1. Tarihî arka plan

Türkiye’nin AB’ye üyelik yolu dikenli ve uzun bir yol gibi görünmekte. Aradan 50 y?l geçmesine ra?men hâlâ may?n ve engellerle dolu bir yolculuk serüvenini and?r?yor. Türkiye’nin askerî darbelerden ve ordunun yönetim üzerindeki etkisinden yak?nd??? 1960’l? y?llarda, ülkenin Avrupa Ekonomik Toplulu?u’na (AET, birli?in eski ad?) tam üyeli?inin gerekli oldu?u görülmü?, bunun üzerine 1963 y?l?nda Ankara Protokolü imzalanm??t?r. Anla?ma Türkiye’ye üyelik hakk? tan?m??, ülkenin ekonomisini AET içindeki ülkelerin ekonomilerine adapte ederek yard?mc? olmay? amaçlam??t?r. Türkiye ve Yunanistan, Avrupa Birli?i ile ortakl?k anla?mas? imzalayan ilk iki ülke konumundad?r. Anla?may? Yunanistan 1961’de, Türkiye ise 1963’te imzalam??t?r. Bu sayede iki ülkeye, Roma Antla?mas? uyar?nca belli standartlar dâhilinde AET’ye üyelik olana?? tan?nm?? ve Yunanistan 1981 y?l?nda üye olmu?tur. Türkiye ise o günden bu yana çok defa üyelik hayaline yakla?m??, ancak amac?n? hâlâ gerçekle?tirememi?tir. 1999 y?l?nda Avrupa Birli?i’ne tam üyelik adayl???n?n onaylanmas?ndan bu yana Türkiye, üyelik ?artlar?n? gerçekle?tirmek için çal???yor.

10-12 Aral?k 1999’da Helsinki Zirvesi’nde Türkiye’nin tam üyelik adayl??? onaylanm??, ancak resmî müzakerelerin ba?lat?lmas? için AB taraf?ndan çok say?da ?art konulmu?tur: Az?nl?klara ve insan haklar?na dair kanunlar?n ç?kar?lmas?, idam cezas?n?n kald?r?lmas?, Yunanistan’la ili?kilerin iyile?tirilmesi, ordunun siyasete müdahale etmemesi, Yunan taraf?n?n taleplerini öne ç?kartacak ?ekilde K?br?s sorununun tek tarafl? çözümü için sunulan ?artlar, soyk?r?m olarak kabul edilmesi istenen Ermeni meselesi ve Kürt konusundaki aç?l?m istekleri ba?ta olmak üzere uzun y?llard?r Türkiye’nin gündemini i?gal eden az?nl?klar meselesi. Türkiye’nin AB üyeli?i önündeki engel ve karma?alar oldukça fazla oldu?u için ?imdi merak konusu ?udur: Ankara, yüksek Avrupa duvar? önünde beyaz bayrak açacak m??[1]

6 Mart 1995’te Türkiye-AB Ortakl?k Konseyi toplant?s?nda kabul edilen karar uyar?nca Ocak 1996’da Türkiye’nin Gümrük Birli?i’ne üyeli?i gerçekle?ti.[2] Bu anla?ma, ili?kileri daha yüksek bir seviyeye ç?kard?.[3] Türkiye’nin AB üyeli?ine ili?kin müzakereler 2005’ten itibaren belli bir plan çerçevesinde yürütüldü. Ancak 2016 y?l?nda Türkiye’de gerçekle?en darbe giri?iminin ard?ndan darbeye destek veren hukukçu, gazeteci ve siyasetçilere yönelik yap?lan tutuklama operasyonlar?n?n Brüksel taraf?ndan insan haklar? ihlali ve orant?s?z tutum olarak nitelendirilmesi, Ankara-Brüksel aras?ndaki ili?kileri yeniden gerdi ve müzakereler durduruldu.

2. AB üyeli?inin sundu?u f?rsatlar ve bu yolda at?lan ad?mlar

Türkiye’de AB üyeli?iyle ilgili farkl? ideolojik beklentiler bulunuyor. Baz? laik kesimler kendilerini kültürel aç?dan Avrupal?lara yak?n gördükleri için AB üyeli?ini istediklerini belirtmekte. Muhafazakâr kitleler ise tam üyeli?i reddetmekle birlikte AB üzerinden ekonomik iyile?me sa?lamay? umut ediyorlar. Üyeli?in sundu?u f?rsatlar ve buna yönelik at?lan baz? ad?mlar ise a?a??daki gibi özetlenebilir.

2.1 Ekonomik geli?me

Türkiye, son y?llarda üyelik ko?ullar?ndan biri olan Avrupa ülkeleriyle ekonomik i? birli?ini art?rma ?art? gere?ince hareket ederek AB’nin büyük güçleriyle (Almanya, Fransa, Birle?ik Krall?k) aras?ndaki ili?kiyi belli bir düzeye ç?karmak için çaba sarf etmi?, bu do?rultuda 2000 y?l?ndan itibaren kayda de?er bir ekonomik büyüme gerçekle?tirmi?tir. Bu da Türkiye’yi, birli?e kabulü için ekonomisi iyi bir aday haline getirmi?tir.Bunun yan? s?ra Türkiye üyelik bekleyen aday ülke konumundan dolay? y?llarca sürebilecek müzakereler s?ras?nda AB’den ekonomik destek alabilmekte. 2004 y?l?nda 10 ülkeyi kapsayan geni?leme faaliyeti s?ras?nda 41 milyar avroluk yard?m paketi hedeflenmi?, bu yard?mlarla yeni üye ülkelerin projelere fon sa?layabilmesi ve üyeli?in gerekliliklerini yerine getirebilmesi amaçlanm??t?r.[4]

Türkiye’nin yapmak istedi?i geli?im at?l?mlar?n?n yan? s?ra AB üyeli?i umutlar?n?n olu?turdu?u atmosferle sanayi, turizm, e?itim ve hizmet sektörlerinde büyük s?çramalara da imza att??? görülmekte. Fiyatlarda k?smî istikrar yakalayan Türkiye son y?llarda ciddi büyüme oranlar? elde etti. %5’lik küresel büyüme oran?ndan daha h?zl? büyüyen Türkiye, yabanc? yat?r?mlar için de cazibe merkezi haline geldi. Türkiye Merkez Bankas?, IMF kredilerine ihtiyaç duymad???n? aç?klayarak yüksek büyüme oranlar?na eri?ti?ini ve ülkede ki?i ba??na dü?en ortalama gelirin yükseldi?ini duyurdu.

2.2 Ortak para birimi ve ileri düzeyde geli?mi? ortak pazar f?rsat?

AB’ye ba?l? 28 ülkeden 19’u ortak para birimi olan avro ile al??veri? yap?yor. Ayn? zamanda ortak tar?m ve bal?kç?l?k politikalar? da mevcut. Türkiye’nin AB’ye girmesi siyasî, demokratik ve ekonomik istikrar anlam?na geliyor. Ayr?ca Türkiye ve Avrupa ülkeleri aras?ndaki ortak ekonomik pazarlar?n geni?lemesi anlam?na da gelmekte. Bu da ekonominin ve ticaret hacminin büyümesine ve canlanmas?na katk? sa?layacak bir faktör.

2018 y?l?nda Türkiye’ye yap?lan do?rudan Avrupal? yat?r?mlar?n de?eri 138 milyar dolara ula?m??, bu da ülkeye yap?lan yabanc? yat?r?mlar?n %97’sine tekabül etmi?tir.[5] Hollandal? ?irketler taraf?ndan yap?lan yat?r?m?n 41 milyar dolar, Alman yat?r?mlar?n?n 18,2 milyar dolar, Birle?ik Krall?k yat?r?mlar?n?n ise 8 milyar dolar de?erinde oldu?u tahmin ediliyor. Bunun yan? s?ra ?spanya, ?talya, Lüksemburg gibi yat?r?mc? ülkeler de öne ç?kmakta. Türkiye’nin birli?e kat?l?m?n?n yat?r?m ufkunu geni?letece?i, taraflar aras?nda projelerin art?r?lmas?n? sa?layaca??, yeni i? f?rsatlar? do?uraca?? ve ekonominin büyümesine katk? sa?layaca?? öngörülüyor.[6]

2.3 Ak Parti reformlar?

Adalet ve Kalk?nma Partisi (Ak Parti), AB’nin istedi?i reformlar? geli?tirmek için net bir stratejiyle çal??t?. Ülke yönetimini yakla??k on yedi y?ld?r elinde bulunduran Ak Parti, AB ile müzakerelerin Türkiye’yi bölgede ileri bir noktaya ta??yaca??n? dü?ünüyor. Ayr?ca AB’nin bir parças? olman?n Türkiye’yi çat??ma ortam?ndan uzakla?t?rarak bölgesel güvenli?i sa?layaca??na inanmakta. Türkiye’nin, AB ile müzakere yolunda ilerlerken ba?ta e?itim ve sa?l?k olmak üzere yarg?, ordu, siyaset ve özgürlükler gibi pek çok alanda ç???r açan reformlar?n? Ak Parti hükümetleri dönemlerinde kaydetti?i görülmektedir.

3. Engeller

Türkiye’nin AB üyeli?ine ili?kin müzakerelerin önünde hâlâ birçok engel duruyor. Son tahlilde AB’nin tutumu ve yap?lan baz? aç?klamalar Türkiye’nin AB’ye giremeyece?i yönünde bir ça?r???m olu?turdu. Nitekim Almanya ?ansölyesi Angela Merkel, kat?ld??? bir televizyon program?nda, “Türkiye asla AB üyesi olamayacak”[7] ifadelerini kullanm??t?r.

Türkiye’de Nisan 2017’de gerçekle?tirilen ve Cumhurba?kan?n? geni? yetkilerle donatan referandum pek çok Avrupa ülkesinde tart??maya yol açt?. Avrupa Parlamentosu (AP) Türkiye’nin üyelik müzakerelerini ask?ya almak için harekete geçti. Hollanda ??çi Partisi Avrupa Parlamentosu Üyesi Kati Piri, Türk hükümetinin yeni anayasa ile devam etmesinin Avrupa Birli?i ve Kopenhag kriterleriyle tamamen çeli?mesi anlam?na gelece?i yönünde ifadeler kulland?. Bundan sonra Türkiye ve AB aras?ndaki müzakereler durma noktas?na geldi.

Bugün AB, Türkiye’den Kopenhag üyelik ?artlar?n? ve AB’nin kendi toplumlar?nda uygulad??? 20 bin yasay? kabul edip uygulamas?n? talep ediyor. Oybirli?iyle kabul edilmesi gereken üyeli?in öne sürülen ?artlar? Türkiye’nin siyasî duyarl?l?klar?na yönelik fas?llar içermekte:

K?br?s adas? sorununun çözülmesinden önce K?br?s Rum kesiminin tan?nmas?.
1915 Ermeni olaylar?n?n soyk?r?m olarak tan?nmas?.
?stanbul’daki Ortodoks Patrikhanesi’nin Türk Ortodoks kilisesi de?il, evrensel bir ekümenik kilise olarak tan?nmas?.
Az?nl?k haklar?n?n tan?nmas? ve Kürt halk? için siyasî ve kültürel özgürlük ad? alt?nda öne sürülen belli ?artlar.

3.1 K?br?s sorunu

K?br?s ikilemi, özellikle de K?br?s Rum Kesimi’nin Aral?k 2004’te AB’ye üye olmas?n?n ard?ndan, Türkiye’nin üyeli?i için engel te?kil eden en önemli konulardan biri haline getirilmi?tir. Brüksel’in 16-17 Aral?k 2004 tarihlerinde Türkiye’ye ye?il ???k yakmas?n?n ard?ndan 3 Ekim 2005’te AB ve Türkiye aras?nda kat?l?m müzakereleri ba?lad?. 1963 y?l?nda imzalanan Ankara Anla?mas?’n?n yolunu açt??? Gümrük Birli?i anla?mas?n?n devam? niteli?indeki bir protokol de 29 Temmuz 2005’te imzaland?[8] ve anla?man?n K?br?sl? Rumlar da dahil olmak üzere 10 yeni üyeyi kapsayacak ?ekilde geni?letilmesi sa?land?. Türk Hükümeti bu imzan?n K?br?s Rum Kesimi’ni tan?d?klar? anlam?na gelmedi?ini aç?klad?.[9]

3.2 Ermeni konusu

Avrupa’da ve ABD’de bulunan Ermeni lobisi Ermenilere kar?? i?ledi?ini iddia ettikleri soyk?r?m? tan?mas? için Türkiye’ye bask? yap?yor.

3.3 ?stanbul’daki Ortodoks Patrikhanesi’nin Türk Ortodoks kilisesi de?il evrensel bir ekümenik kilise olarak tan?nmas? konusu

Türk Asya Stratejik Ara?t?rmalar Merkezi (TASAM) taraf?ndan yay?mlanan “Patrikhane ve Ekümenlik Tart??mas?” adl? makalenin sonuç bölümünde Ortodoks patrikhanesi için yap?lan tart??malara yer verilerek konuya dikkat çekilmi?tir:

Fransa’n?n devlet politikas? olarak dinî konulara e?it mesafede olmas? prensibine sayg? duyan AP ve di?er AB devlet ve kurumlar?n?n, Türkiye’nin benzer bir prensibi uygulamas?na tepki göstermesi de dikkatle de?erlendirilmesi gereken bir geli?medir. Dolay?s?yla, Avrupa Birli?i içinde baz? üye ülkeler ve gruplar?n patrikhaneyle ilgili Türkiye aleyhine yapt??? yorumlar? iyice de?erlendirirken, Avrupa Birli?i’nin d?? politika yönelimlerini da de?erlendirmeye almak gerekecektir.[10]

3.3 Az?nl?k haklar?n?n tan?nmas? ve Kürt halk? için siyasî ve kültürel özgürlük ad? alt?nda öne sürülen belli ?artlar

Hatice Yazgan’?n “Avrupa Birli?i Geni?lemesinde Az?nl?k Ko?ulu: Do?u Geni?lemesi ve Türkiye” isimli makalesinde belirtti?i üzere,

AB az?nl?klarla ilgili taleplerini di?er aday ülkelere oldu?u gibi Türkiye için de yinelemekte, ancak az?nl?k politikas?na hâkim farkl? yakla??mlar ve her ülkenin sorunlar?n?n kendine özgü nitelikleri nedeniyle, konuya yakla??mda net bir çözüm önerememektedir. Ancak, Türkiye’de bu konuda gerçekle?tirilen reformlara ra?men, Do?u ülkeleri geni?lemesi ilerleme raporlar?nda da üzerinde durulan konularda, Türkiye’nin daha fazla reform yapmas? gerekti?i yönündeki AB söylemi, siyasî tart??malar? beraberinde getirmektedir.[11]

4. Avrupa ülkeleri neden Türkiye’yi oyal?yor?

Osmanl? Devleti 1529 ve 1638 y?llar?nda iki defa Viyana kap?lar?na dayanacak kadar ?artlar? zorlayacak bir imparatorluktan normal bir devlete, ard?ndan laik bir cumhuriyete dönü?tü. Daha sonra ise 21’inci yüzy?la uygun modern kurumlara sahip olmak isteyen bir devlete ve bugün AB’ye kat?lmaya haz?rlanan bir ülkeye evrildi. Avrupa Birli?i ülkeleri, bölgesinde güçlü ve nüfus say?s? fazla olan Türkiye gibi bir ülkeyi, birli?e üye olmas? halinde kontrol edememe endi?esi ta??yor. Bunun d???nda baz? önemli faktörler de var.

4.1 Dinî ve demografik yap? faktörü

Türkiye 80 milyonu a?an nüfusuyla AB’nin Almanya’dan sonra en büyük ikinci üyesi olmaya aday bir ülke. Bu da Türkiye’nin AP’de koltuk aç?s?ndan büyük bir ço?unluk kazanmas? ve parlamentonun aktif bir üyesi olmas? anlam?na gelir. Böylece parlamentodaki çok say?da vekilin ?slamî konular ba?ta olmak üzere Müslüman dünyan?n konular?n? gündeme getirebilece?i öngörülmekte.[12]

Türkiye-Avrupa ili?kisi göz önüne getirildi?inde Avrupa vizyonunun her bir noktas?nda ?slam-Bat? düalizmindeki medeniyet boyutu fark edilmektedir. Avrupa Geni?leme Komiseri Günter Verheugen, AB’nin sadece be?erî bir topluluk, co?rafî bir alan, stratejik ç?kar örgütü ya da ekonomik ve siyasî bir birlik olmad???n? belirterek, “O, de?erler ve fikirler birli?idir. Avrupa Birli?i’ne kat?lmak isteyen Türkiye, bu de?erlerle kendi geleneksel de?erleri aras?nda tercih yapmak zorunda”[13] ifadelerini kullanm??t?r.

4.2 Ekonomi faktörü

Baz? Avrupal?lar Türkiye AB’ye kat?l?rsa çok say?da dü?ük gelirli Türk göçmenin ya?am düzeylerini iyile?tirmek için Almanya ve Fransa gibi AB ülkelerine gidece?ine, bunun da o ülkelerde ucuz Türk mallar?n?n yay?larak yerel sanayilere rakip olma ihtimaline yol açaca??na inan?yor.

4.3 Co?rafya faktörü

Türkiye’nin yakla??k %3’ünü kaplayan Trakya bölgesi, Güney Avrupa’n?n en do?usunda yer al?yor. ?stanbul da bu bölgede bulunuyor. Ülkenin geri kalan?, yani Anadolu bölgesi ise Asya ve Orta Asya bölgesinde yer almakta. Türkiye’nin Bulgaristan, Yunanistan, Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, ?ran, Irak, Suriye ve Karadeniz’e s?n?r? bulunuyor. Türkiye’nin üyeli?ine kar?? ç?kanlar ülkenin co?rafî ve be?erî do?as? gere?i Avrupa’n?n bir parças? olmad???n? ve bu nedenle birli?e dahil olmamas? gerekti?ini savunuyor.

Türkiye birli?e üye olursa Avrupa’n?n tehlikeli bölgelerle s?n?r kom?usu olaca??n? söyleyen muhalifler, ülkenin baz? kom?ular?yla gergin ili?kilerine dikkat çekmekte. Türkiye’nin kom?u ülkelerle ili?kilerine tarihten örnekler veren görü?ler, Ermenistan’a s?n?r?n kapanmas?n? ve ülkenin, hâlâ tart??ma konusu olan 1915 olaylar?n? soyk?r?m olarak tan?mlamad???n? vurguluyor.

Türk nüfusunun AB içinde dengesizli?e yol açmas?ndan endi?e duyan muhalifler, mevcut ülkelere k?yasla büyük bir nüfus yo?unlu?una sahip Türkiye’nin AP’de elde edece?i ço?unluk nedeniyle AB kurumlar?nda yap?lan oylamalarda temsil oran?n?n fazla olaca??ndan çekiniyor. Türkiye’nin üyeli?ine kar?? ç?kanlar ülkenin yüksek nüfuslu olmas?n?n, ba?ta AP olmak üzere birlik içindeki pek çok kurumu büyük ölçüde etkileyece?i görü?ünü payla??yor.

5. Destekleyenler ve kar?? ç?kanlar[14]

Türkiye’nin üyelik süreci ele al?nd???nda de?i?en politik zeminlere ve AB ülkelerinin di?er ülkelerle olan ili?kilerine göre sürecin de?i?iklik gösterdi?i, destekleyenlerin ve kar?? ç?kanlar?n zaman zaman pozisyonlar?n? de?i?tirdikleri görülmektedir.

Türkiye’nin AB üyeli?ini destekleyenler mevcut. Ancak Fransa ve Almanya gibi birçok Avrupa ülkesinin, Yunanistan ve Türkiye aras?nda tarihi çok eskilere dayanan anla?mazl??a (1974 K?br?s Harekât?) dair duyduklar? rahats?zl?k nedeniyle Yunanistan’?n taraf?n? tuttu?u görülmü?tür. Yunanistan’?n pozisyonu ise Türkiye ile kom?uluk ili?kilerinin getirdi?i ?artlar çerçevesinde zaman zaman yumu?amakla birlikte ço?u zaman gerilimlere maruz kal?yor.

Öte yandan Türkiye son y?llarda daha önce e?i benzeri görülmemi? bir mülteci ak?n?na sahne oldu. Say?lar? 3 milyonu a?an Suriyeli mültecilerin aras?ndan yüz binlercesi de Türkiye üzerinden Avrupa ülkelerine yöneldi. Bu yasad??? göç dalgalar? Türkiye ve AB’yi göçleri kontrol alt?na almak amac?yla ortak eylem plan? haz?rlamaya itti. Bu plan Kas?m 2015’te düzenlenen AB-Türkiye Zirvesi’nde hayata geçirildi.

Mart 2016’da AB ve Türkiye, Avrupa’ya yönelik düzensiz göçü durdurmak ve binlerce ki?inin ölümüne neden olan mülteci kaçakç?l???yla mücadele etmek amac?yla yapt?klar? ortak taahhüde ba?l?l?klar?n? yineledi. 2016-2017 aras?nda Türkiye’de mültecilere yönelik hizmetin toplam maliyeti 3 milyar avroya ula?t?. Haziran 2019 sonu itibariyle Türkiye’nin mültecilere yönelik yapt??? harcamalar?n tutar? 37 milyar dolara ula?m??t?r.[15]

Sürdürülen diyalog ve zaman zaman belli ba?l? siyasî de?i?melerin ortaya ç?kard??? politik zeminler kar??s?nda AB üyelerinin Türkiye üyeli?iyle ilgili haritas? ?u ?ekildedir:

5.1 Kar?? olan ülkeler

Almanya: Almanya Ba?bakan? Angela Merkel, “Türkiye, hiçbir zaman AB üyesi olmamal?. AB’deki meslekta?lar?m ile konu?up üyelik müzakerelerinin sona ermesi için ortak bir pozisyona ula?abilecek miyiz bakaca??m”[16] dedi.

Avusturya: Avusturya Ba?bakan? Christian Kern, Ankara yönetiminin demokratik standartlar?n?n AB için yeterli olmad???n? öne sürmü?tü.

Belçika: Ba?bakan Charles Michel, Mart 2017’de Türkiye ile müzakerelerin sonland?r?lmas? için ça?r? yapt?. Gerekçe olarak Ankara’n?n AB de?erlerinden uzakla?t???n? öne sürdü.

5.2 Çekimser yakla?an ülkeler

Lüksemburg: Küçük Avrupa ülkesi Lüksemburg, AB ile Türkiye aras?ndaki diyalogun devam etmesi yönünde görü? belirtse de Türkiye’nin üyeli?ine ne kar?? ne de destekleyici bir duru? ortaya koymakta.

Danimarka: Danimarka, Ankara ile ili?kisine faydac? bir aç?dan yakla??yor. Kopenhag yönetimi Türkiye’nin üyeli?ine kar?? olan veya onu destekleyen bir görü? belirtmiyor.

?ngiltere: AB’den ayr?l?k sürecine giren ?ngiltere son dönemde diplomatik ili?kilerinde de?i?ken bir tav?r sergiliyor. ?ngiltere tarihî olarak Türkiye’nin birli?e kat?lmas?n? desteklerken, son dönemde yay?lan göç korkusu bu konuda net bir politikan?n ortaya konulmas?n? engelliyor.

5.3 Destekleyen ülkeler

Fransa: Türkiye konusunda son y?llarda politikas?n? de?i?tiren ülkelerden biri Fransa oldu. Sarkozy döneminde Türkiye’nin üyeli?ine kar?? ç?kan Fransa ile ili?kiler, Hollande döneminde belli bir çizgide ilerlemi?ti. Macron yönetimi ise ili?kiler kopmamal? aç?klamas?yla Türkiye ile müzakerelere devam edilmesinden yana oldu?unu ortaya koydu.

Macron, “Türkiye ile ilgili ili?kilerde bir çatla??n olu?mas?n? arzu etmem. Türkiye, birlikte kar?? kar??ya kald???m?z birçok krizde, özellikle göçmen krizi ve terör tehdidine kar?? önemli bir ortak”[17] demi?tir.

?rlanda: ?rlanda teorik olarak Türkiye’nin AB üyeli?ini destekliyor. Ancak Dublin yönetimi son dönemde Türkiye’nin AB de?erlerinden uzakla?mas?ndan endi?e duydu?unu belirtti.

?talya, Malta, ?spanya ve Portekiz: Türkiye’nin Akdeniz kom?ular? görü?melerin ilerlemesinden yana. Birli?in Akdeniz ülkeleri görü?melerin kesilmesinin ters tepece?ini ve AB’nin fikir de?i?tirmesi durumunda yeniden ba?laman?n zor olaca??n? dü?ünüyor.

Finlandiya ve ?sveç: ?ki Nordik ülke de Türkiye’nin üyeli?ine destek veriyor. Finlandiya hükümeti deste?ini daha net ifade ediyor. Finlandiya D??i?leri Bakan? Timo Soini, “Bir diyalog olmas? her zaman faydal?d?r. Türkiye’de insan haklar? konusunda baz? sorunlar oldu?unu biliyoruz ama ben müzakereleri durdurma taraftar? de?ilim”[18] diyerek görü?ünü dile getirmi?tir.

Estonya, Letonya, Litvanya: Bu üç Balt?k ülkesi Türkiye’yi, özellikle güvenlik ve savunma alan?nda güvenilir bir NATO partneri olarak görüyor. Ancak üyelik için herkese uygulanan kurallar?n Türkiye için uygulanmas? gerekti?ini de savunuyorlar.

Polonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Macaristan, Romanya, Bulgaristan: Bu Do?u Avrupa ülkeleri için güvenlik ve Rusya ile ili?kiler d?? politikan?n öncelikleri aras?nda yer al?yor. Bu ülkelerde Türkiye’nin üyeli?ine yakla??m olumlu yönde olsa da hepsinde bunun güçlü bir kamuoyu dayana?? bulunmuyor. Örne?in Polonya ve Çek Cumhuriyeti’nde Türkiye’nin üyelik süreci gündemde hiç yer tutmuyor. Bunun aksine Romanya uzun y?llard?r Türkiye’ye olan deste?ini dile getirmekte.

H?rvatistan ve Slovenya: Slovenya Türkiye’yle ilgili herhangi bir endi?e dile getirmezken H?rvatistan konuyla ilgili görü?ünü aç?klamakta temkinli davran?yor. ?ki ülke de gerekli ko?ullar?n sa?lanmas? durumunda Türkiye’nin üyeli?ine aç?k oldu?unu belirtmekte.

Yunanistan ve Güney K?br?s: Yunanistan ve Güney K?br?s baz? ko?ullara ba?l? olmak kayd?yla Türkiye’nin kat?l?m?n? destekliyor. ?ki ülke de Ankara’n?n birli?e kat?lmas?n?n bar??ç?l ili?kiler kurmak için önemli bir geli?me olaca??n? dü?ünüyor.[19]

6. Kritik dönem ve AB üyeli?inin gelece?i

AB yolundaki reform süreci 3 Kas?m 2002 seçimlerinde Ak Parti’nin iktidara gelmesiyle doru?a ula?t?. Ak Parti bir yandan AB sürecini Türkiye’nin gelece?i aç?s?ndan önemli görürken di?er yandan Ak Parti’yi do?uran ekonomik ve siyasi ?artlar çerçevesinde AB üyeli?ini partinin gelece?i için varl?k-yokluk meselesi olarak görmü?tür. Ak Parti’nin özellikle Türkiye’nin birli?e üye olmak için çal??mas?n?n baz? nedenleri a?a??daki gibidir:

Türkiye’nin 80 y?ld?r maruz kald??? laik askerî rejimden kurtulma arzusu.
Avrupa normlar?nda yönetimsel ?artlar?n olu?turulmas? ve kurumsal bir sistem olu?turma arzusu.
Türkiye’nin birli?e üyeli?i özgürlük, insan haklar? ve demokrasi düzeni demektir.
AB üyeli?i gerçekle?irse baz? siyasilerin, gazetecilerin ve yazarlar?n yoksun olduklar?n? belirttikleri ifade özgürlü?ü için zemin sa?lanacakt?r.
Ba?ta yarg? olmak üzere çe?itli devlet organlar?na s?zm?? kontrolsüz gücün önüne geçilecektir.

15 Temmuz 2016’da Türkiye’de ya?anan ba?ar?s?z darbe giri?imi nedeniyle gerilen Avrupa-Türkiye ili?kileri hâlâ düzelmedi. Avrupa Birli?i D?? ?li?kiler ve Güvenlik Politikalar? Yüksek Temsilcisi Federica Mogherini, Kas?m 2016’da Türkiye’yi parlamenter demokrasisini korumaya, insan haklar?na ve hukukun üstünlü?üne sayg? duymaya ça??rm??t?. Mogherini halk?n temel özgürlüklerine ba?l? kalman?n zorunlulu?una vurgu yapm??, toplumun her bir ferdinin adil bir ?ekilde yarg?lanma hakk?na sahip oldu?unu belirtmi? ve Avrupa Birli?i’ne üye olmak isteyen her aday devletin bu yükümlülükleri yerine getirmesi gerekti?i yönünde ifadeler kullanm??t?. AP, 23 Kas?m 2016’da Türk hükümetinin 15 Temmuz darbe giri?imini destekleyenlere kar?? orant?s?z güç kulland???n? savunarak Türkiye ve AB aras?nda yürütülen kat?l?m müzakerelerinin ask?ya al?nmas? için tavsiye niteli?inde bir karar ald?.

Cumhurba?kan? Recep Tayyip Erdo?an da 14 Kas?m 2016’da AB’ye kat?l?m müzakerelerinin durdurulmas? için referanduma gidilebilece?i yönünde sinyal vermi?ti. Erdo?an, gazetecilere yapt??? aç?klamada AB’nin ülkesini müzakerelerden çekilmeye zorlad???n? ifade ederek, “AB’ye alacaksan?z al?n, almayacaks?n?z söyleyin, siz yolunuza gidin, biz de yolumuza devam edelim. Bu mant?kla giderse AB konusunda bize dü?en de 81 milyona gitmek, 81 milyon ne karar veriyor ona bakmak.”[20] ?eklinde konu?mu?tu. Ayr?ca Erdo?an, Aral?k 2016’da yapt??? bir aç?klamas?nda Avrupa kar??s?nda sab?r ve takatlerinin tükendi?inin alt?n? çizmi?ti.[21] 17 Nisan 2018’de AB, 2018 Türkiye Raporu’nu yay?mlad?. Raporda Türkiye’de hukukun üstünlü?ü, temel haklar ve ifade özgürlü?ü konular?nda geriye gidi? oldu?u öne sürüldü. [22] 14 Mart 2019’da AP, Türkiye ile müzakerelerin ask?ya al?nmas?n? öneren Kati Piri raporunu kabul etti.

7. Ortakl?k fikri ne anlama geliyor?

Baz? AB yetkilileri Türkiye’nin Avrupa’ya kat?lmas? yerine bu ülkeyle ortakl?k yap?lmas?n? önermi?tir. Avrupa Komisyonu’nun Avrupa Kom?uluk Politikas? ve Geni?leme Müzakerelerinden sorumlu Üyesi Johannes Hahn, bir gazeteye yapt??? aç?klamada 2005 y?l?ndan bu yana Türkiye ve AB aras?nda devam eden müzakerelerin ask?ya al?nmas?n?n iki taraf aras?nda gerçekçi ortakl?k alternatifi dü?üncesine yol açt???n? ifade etmi?ti. Hahn, AB’ye tam üyelik yerine Türkiye-AB Gümrük Birli?i anla?mas?n?n enerji, göç ve Suriye’nin yeniden imar? gibi konular? da kapsayacak ?ekilde geni?letilmesini teklif etmi?ti. Avrupa ülkeleri bu anla?may? geçti?imiz Haziran’da dondurmu?tu.

8. Türkiye’nin AB üyeli?inin gelece?i

Türkiye’deki mevcut politik geli?meler nedeniyle ülkenin birli?e kat?l?m müzakerelerinin AP taraf?ndan süresiz olarak ask?ya al?nmas? beklenmekte. 5 y?ld?r AP bünyesinde Türkiye’ye ili?kin mevzularda raportör olarak çal??an Kati Piri, Alman haber ajans? Deutsche Welle’ye yapt??? aç?klamada bu minvalde sözler sarf etmi?ti. AP’deki Türkiye ile ilgili oylamaya de?inen Piri, al?nan karara Recep Tayyip Erdo?an yönetimi alt?nda Türk siyasetinin ve demokrasisinin gerilemesinin neden oldu?unu savunmu?tu.[23]

Cumhurba?kan? Erdo?an son y?llarda kat?ld??? pek çok platformda ülkesinin AB üyelik talebine bu ?artlarda devam edemeyece?ini belirtmi?, art?k buna ihtiyaç duymad?klar?n? söylemi?tir. Paris’te Fransa Cumhurba?kan? Macron ile görü?en Erdo?an, Türkiye’nin AB üyeli?ini beklemekten yoruldu?unu ifade ederek Avrupa’n?n da Türkiye’de ya?ayan mültecilere yönelik verdi?i yard?m sözlerini tutmad???n? kaydetmi?tir.[24]

AB, Türkiye’deki ba?ar?s?z darbe giri?imine kar?? so?uk ve tedbirli bir tepki vermi?ti. Avrupa ba?kentlerinin ço?unun darbe giri?imini k?namakta geç kalmas? Türk yetkililerin tepkisine yol açt?. Bu gecikme Avrupa d?? politikas?n?n temkinli do?as?n?n bir gere?i olarak görüldü. Ancak Türkiye’de ilan edilen OHAL’e ili?kin AB’nin sert tutumu ve kat?l?m müzakerelerinin durdurulmas?na yönelik hamle iki taraf aras?ndaki ili?kileri kopma noktas?na getirdi. Ankara Avrupal?lar? tarafgir ve önyarg?l? buldu.[25]

Yap?lan öfkeli aç?klamalara ra?men Ankara’n?n AB üyeli?ine ba?l?l??? devam ediyor. AB ko?ullar?na göre siyasî, ekonomik ve yarg?sal reformlar?n devam? sa?lanmakta. Müzakerelerin defalarca durdurulmas?na ra?men Türkiye için AB üyeli?i hâlâ öncelikli stratejik hedeflerden biri.

AB’nin müzakereleri geçici olarak dondurma veya ask?ya alma karar? Avrupal? liderler için ba?lay?c? de?il. Avrupal? 22 liderden olu?an Avrupa Konseyi iki taraf?n ili?kilerini yans?tmas? aç?s?ndan al?nmas? muhtemel bir karara ba?l? kalacakt?r. Bu durum Türk-Avrupa ili?kileri aç?s?ndan yeni bir dönemin ba?lad???na i?aret ediyor. Avrupal?lar?n Türklere yönelik davetlerini güçlü bir ?ekilde yineledikleri de bilinmekte.

Bu arada Türkiye’nin önünde ba?ka alternatifler bulunmuyor de?il. Türkiye ?angay ?? Birli?i Örgütü ile “diyalog orta??” s?fat?yla siyasî ve ekonomik ili?kilerini geni?letme arzusu ta??yor. Ancak ?angay’?n Türkiye’nin üyeli?i için iki ?art? var: AB üyeli?i talebinden vazgeçmesi ve NATO’dan çekilmesidir ki bu iki ?art, mevcut siyasî geli?meler aç?s?ndan de?erlendirildi?inde Türkiye için uzak bir ihtimal olarak görülmekte.[26]

Sonuç

Gerçekle?mesi neredeyse imkâns?z olan üyelik ya da ili?kilerin tamamen kopar?lmas? d???nda Ankara’n?n AB ile ili?kilerinde tercih edebilece?i üçüncü bir yol daha olu?turulabilir: Kat?l?m talebinin resmî olarak geri çekilmesi ve Gümrük Birli?i anla?mas?na sahip AB üyesi olmayan tek ülke olman?n avantajlar?na yo?unla?arak anla?man?n geni?letilmesi ve ilerletilmesi üzerine çal??mak. Ankara, AB üyelik ?artlar?n?n olu?turdu?u vesayet ve bask? psikolojisinden kurtulmak ve Avrupa ile olan ili?kisini daha reel bir düzlemde yürütmek ad?na yukar?daki alternatife odaklanabilir. Ayr?ca Ankara, birlik üyesi ülkelerle Avrupa’n?n yürüttü?ü “gönüllü anla?ma”[27] ilkesi uyar?nca siyasî, güvenlik ve kültürel anlamda ili?kilerini ileri bir noktaya ta??ma yoluna gidebilir. Nitekim birli?e üye olmayan ancak AB ile belli ortakl?k alanlar?nda üst düzey ili?kiler yürüten Norveç gibi ülkelerin bulundu?u da göz ard? edilmemeli.

Türkiye Avrupa Birli?i ili?kileri kronolojisi (1959-2019)

31 Temmuz 1959: Türkiye, AET’ye ortakl?k için ba?vurdu.

12 Eylül 1963: Türkiye ile AET aras?nda bir ortakl?k ili?kisi olu?turan Ankara Anla?mas? imzaland?.

1 Aral?k 1964: Ankara Anla?mas? yürürlü?e girdi.

23 Kas?m 1970: Gümrük Birli?i’ne ili?kin kurallar? içeren Katma Protokol imzaland?.

22 Ocak 1982: AP, Konsey ve Komisyon’un talebi üzerine Türkiye-AET Anla?mas?’n?n ask?ya al?nmas?n? kararla?t?rd?.

16 Eylül 1986: Türkiye-AET Ortakl?k Konseyi topland?. Böylece 12 Eylül 1980 tarihinden itibaren fiilen dondurulmu? bulunan Türkiye-AET ili?kilerinin yeniden canland?r?lma süreci ba?lad?.

13 Aral?k 1995: Gümrük Birli?i’nin Son Döneminin Uygulanmaya Konmas?na ili?kin 1/95 Say?l? Türkiye-AB Ortakl?k Konseyi Karar? AP taraf?ndan onayland?.

11-12 Aral?k 1999: Helsinki Avrupa Konseyi Zirve Toplant?s?’nda Türkiye’ye adayl?k statüsü tan?nd?.

13 Ekim 2000: 2000 Y?l? ?lerleme Raporu yay?mland?.

20 Kas?m 2002: 2002 Y?l? ?lerleme Raporu yay?mland?.

12-13 Aral?k 2002: Kopenhag Avrupa Konseyi Zirvesi’nde, Türkiye’nin Kopenhag siyasî kriterlerini kar??lad???na karar verilirse müzakerelerin gecikmeden ba?lat?laca?? belirtildi.

19 Nisan 2003: Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde AB Uyum Komisyonu kuruldu.

24 Nisan 2004: K?br?s’ta referandum yap?ld?. K?br?s Türk halk?n?n %64,9’u Annan Plan?’n? onaylarken, K?br?s Rum Kesimi’nde halk?n %75,83’ü plan? reddetti.

17 Aral?k 2004: Brüksel Avrupa Konseyi Zirve Toplant?s?’nda Türkiye’nin siyasî kriterleri yeterli ölçüde yerine getirdi?i belirtildi ve kat?l?m müzakerelerine 3 Ekim 2005 tarihinde ba?lanmas? kararla?t?r?ld?.

3 Haziran 2005: Devlet Bakan? Ali Babacan Avrupa Birli?i ile yap?lacak tam üyelik müzakerelerinde “Ba?müzakereci” görevini yürütmekle görevlendirildi.

3 Ekim 2005: Lüksemburg’da al?nan kararla AB, Türkiye ile tam üyelik müzakerelerini ba?latt?.

13 Kas?m 2016: Avrupa Konseyi ?stanbul’un 2010 y?l?nda Avrupa Kültür Ba?kenti olmas?n? onaylad?.

17 Nisan 2017: Türkiye’nin AB Müktesebat?na Uyum Program? aç?kland?.

8 Haziran 2011: Avrupa Birli?i Bakanl??? kuruldu.

16 Ekim 2014: Türkiye’nin Yeni AB ?leti?im Stratejisi aç?kland?.

10 Kas?m 2015: 2015 Y?l? Türkiye ?lerleme Raporu yay?mland?.

9 Kas?m 2016: 15 Temmuz darbe giri?iminden sonra Avrupa Komisyonu’nun kapsaml? Türkiye ?lerleme Raporu yay?mland?.

29 Nisan 2017: Malta’da AB ili?kilerinin ele al?nd??? toplant?da AB d??i?leri bakanlar?, müzakerelerin kesilmesi yerine Ankara’ya zaman tan?nmas? seçene?ine a??rl?k verdi. AB, Türkiye’nin referandum sonuçlar?na sayg? duydu?unu aç?klad?. Türkiye’ye bir y?l süre tan?nd?.

17 Nisan 2018: AB, 2018 Türkiye Raporu’nu yay?mlad?. Raporda Türkiye’de hukukun üstünlü?ü, temel haklar ve ifade özgürlü?ü konular?nda geriye gidi? oldu?u öne sürüldü.

14 Mart 2019: AP Türkiye ile müzakerelerin ask?ya al?nmas?n? öneren Kati Piri raporunu kabul etti.

[1] 1. Sad?k Acar, “Avrupa Birli?i kararlar? ba?lam?nda Türkiye Avrupa Birli?i ili?kileri”, Dokuz Eylül Üniversitesi, http://debis.deu.edu.tr/userweb/sadik.acar/dosyalar/ymmok.doc.

[2] “Türkiye-AB Gümrük Birli?i”, T.C. D??i?leri Bakanl???, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ab-gumruk-birligi.tr.mfa.

[3] Hussein Talal Maklad, “Turkiy? wa al-Itti??d al-?rubb?: Bayn al-?u?wiyya wa al-Shar?ka”. Majallat J?mi?at Dimashq li al-?Ul?m al-iqti???iyya wa al-Q?n?niyya, no. 26 (2010), 335-395.

[4] “‘Al-q?rra al-?aj?z’ taksh? ‘al-ghazw al-Isl?m? al-Turk?’: Al-Qi??a al-k?mila li raf? ?amm Turkiy? li al-Itti??d al-?rubb? mundhu 3 ?uq?d”, Turkey Alaan, 21 ?ubat 2019, https://www.turkeyalaan.net/2019/02/??????-??????-????-?????-????????-??/.

[5] “‘Al-q?rra al-?aj?z’”, Turkey Alaan.

[6] “‘Al-q?rra al-?aj?z’”, Turkey Alaan.

[7] “Hal tabaddada ?ulum Turkiy? f? al-in?im?m il? al-Itti??d al-?rubb??”, BBC News Arabic, 5 Eylül 2017, https://www.bbc.com/arabic/in-depth-41153494, para. 1. [Al?nt?lanan ifade Arapçadan tercümedir].

[8] “Gümrük birli?i”, ?ktisadi Kalk?nma Vakf?, https://www.ikv.org.tr/ikv.asp?ust_id=4&id=38.

[9] “Türkiye-AB ili?kileri kapsam?nda K?br?s sorunu”, TASAM, 21 Haziran 2011, https://tasam.org/tr-TR/Icerik/2414/turkiye-ab_iliskileri_kapsaminda_kibris_sorunu.

[10] Atilla Sand?kl?, “Patrikhane ve ekümenlik tart??mas?”, TASAM, 6 Aral?k 2004, https://tasam.org/tr-TR/Icerik/116/patrikhane_ve_ekumenlik_tartismasi, “Patrikhane ve Ekümenizm” bölümü, para. 15.

[11] Hatice Yazgan, “Avrupa Birli?i geni?lemesinde az?nl?k ko?ulu: Do?u geni?lemesi ve Türkiye”, Uluslararas? ?li?kiler cilt 12, no. 47, s. 110.

[12] “Hal tabaddada”, BBC News Arabic.

[13] Muhammed Nureddin, al?nt?layan Maklad, “Turkiy? wa al-Itti??d al-?rubb?”, s. 354. [Al?nt?lanan ifade Arapçadan tercümedir].

[14] Detayl? bilgi için bkz. Sait Ak?it, Özgehan ?enyuva & Çi?dem Üstün, ed., Avrupa Birli?i ülkelerinden Türkiye’nin üyeli?ine bak?? (Ankara: ODTÜ, Kas?m 2009).

[15] http://www.kamubulteni.com/turkiye/cumhurbaskani-erdogan-suriyeliler-icin-37-milyar-dolar-harcadik-h11496.html

[16] “Merkel: Türkiye AB’ye üye olmamal?”, BBC Türkçe, 4 Eylül 2017, https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-41144039, para. 2.

[17] “Macron’dan ‘Türkiye önemli ortak’ aç?klamas?”, Bas?n ?lan Kurumu, 7 Eylül 2017, https://www.bik.gov.tr/macrondan-turkiye-onemli-ortak-aciklamasi/, para. 1.

[18] “Son dakika! Bir Avrupa ülkesinden daha Türkiye’ye destek”, Hürriyet, 7 Eylül 2017, http://www.hurriyet.com.tr/dunya/son-dakika-bir-avrupa-ulkesinden-daha-turkiyeye-destek-40571918, para. 4.

[19] “Merkel’i terleten Türkiye tablosu: Hangi AB ülkeleri Türkiye’yi destekliyor?”, Habertürk, 7 Eylül 2017, https://www.haberturk.com/dunya/haber/1623702-merkel-i-terleten-turkiye-tablosu-hangi-ab-ulkeleri-turkiye-yi-destekliyor.

[20] “Cumhurba?kan? Erdo?an: Bu mant?kla giderse AB konusunda bize dü?en de 81 milyona gitmek”, NTV, 4 Ekim 2018, https://www.ntv.com.tr/turkiye/cumhurbaskani-erdoganbu-mantikla-giderse-ab-konusunda-bize-dusen-de-81-milyona,sOIlO7whyU-9OeshmIeIFg, “AB’ye kataca??m?z çok ?ey var” bölümü, para. 2.

[21] “?ar?q Turkiy? li al-Itti??d al-?rubb? al-mazr?? bi al-asw?k”, Al Jazeera, 13 Mart 2017, https://www.aljazeera.net/encyclopedia/events/2017/3/13/????-?????-???????-????????-?????-??????.

[22] Avrupa Komisyonu, “2018 Türkiye Raporu”, AB Ba?kanl???, 17 ?ubat 2018, https://www.ab.gov.tr/siteimages/pub/komisyon_ulke_raporlari/2018_turkiye_raporu_tr.pdf.

[23] ?us?m Hasan & Elwy el-Manzalawy, “Barlam?n ?r?bb? yu?alliq muf?wa??t in?im?m Turkiy? li al-Itti??d bi Sabab siy?s?t Ard?gh?n”, Al-Ain, 13 Mart 2019, https://al-ain.com/article/turkey-accession-negotiations-erdogan-policies.

[24] “Cumhurba?kan? Erdo?an: ‘Ne olur bizi al?verin’ diyecek halimiz yok”, NTV, 5 Ocak 2018, https://www.ntv.com.tr/dunya/cumhurbaskani-erdogan-ne-olur-bizi-aliverin-diyecek-halimiz-yok,vvfzBqgmGkumYNLu5-2nyQ.

[25] Amani Senwar, “Sharkh al-?al?q?t al-Tukiyya al-?rubbiyya ba?d al-inqil?b al-f?shil”, Al Jazeera, 4 A?ustos 2016, https://www.aljazeera.net/knowledgegate/opinions/2016/8/4/???-????????-???????-?????????-???-????????-??????.

[26] Türkiye’nin AB üyeli?i konusundaki farkl? alternatifleri için bkz. Cemal Karaka?, “Üye olmadan entegrasyon mümkün mü? Türkiye’nin AB üyeli?inin hukuki dayanaklar? ve tam üyelik alternatifleri”, Uluslararas? ?li?kiler cilt 4, no. 16 (K?? 2007-2008), 23-49.

[27] Senwar, “Sharkh al-?al?q?t”, “Mustaqbal al-?il?q?t” bölümü, para. 4.