Türkiye’nin Askeri Üsleri ve Sınır Dışı Operasyonları 2015-2020

Anadolu Yakın Doğu Araştırma Merkezi 11 Ağustos 2021

0 1.365 14 dakika okuma süresi

PDF OLARAK PAYLAŞ

1. Giriş

Son yıllarda Türk dış politikası, ülke dışında askeri operasyonlar yürütmeye ve bunun için sınır ötesinde askeri üsler kurmaya yönelmesiyle keskin ve önemli bir dönüşe tanık oldu. Bu dönüşüm, Türkiye’yi; Libya, Katar ve Suriye gibi birçok ülkede bölgesel dengeyi yeniden kurarak; konumunun doğası gereği coğrafi, tarihi ve siyasi açıdan etkili aktörlerden birisi haline getirdi.

Türkiye’nin bölge ülkelerindeki bu askeri varlığı; son 5 yılda savunma sanayi alanında oluşan birikime dayanmaktadır. Özellikle insansız hava araçları teknolojisi ve savunma sanayi endüstrisi stratejisi sınır dışındaki bir dizi askeri operasyonda başarısını kanıtlamıştır. Türkiye’nin savunma sanayi alanındaki niteliksel gelişiminin detaylarını daha önce yaptığımız detaylı çalışmada inceleyebilirsiniz: Türkiye’de Savunma Sanayinde son 5 yılda yaşanan gelişmeler.

Türkiye’nin bölgesel ve uluslararası askeri varlığı, Türk dış politikasındaki değişikliklerin doğrudan bir sonucudur. AK Parti liderliğindeki hükümet, son yıllarda komşularıyla dış politikada “sıfır sorun” stratejisini benimsemiştir. Türkiye 2014 yılına kadar izole halde kalmış, ardından Türk dış politikası ‘Mavi Vatan’ doktrini ile boyut değiştirmiştir. Mavi Vatan, Türkiye’nin hem diplomatik hem de askeri açıdan son dönemdeki dış hamlelerinin temelini oluşturan yeni bir jeopolitik tahayyüldür.

2016’daki başarısız darbe girişiminin ardından devlet yapısının kapsamlı bir şekilde yeniden yapılandırılması dahil olmak üzere, Türkiye’nin gerilemesinin önüne geçerek; bölgesel ve uluslararası bir oyuncu olarak rolünün güçlendirilmesine katkıda bulunan başka faktörler de vardır. Türkiye Cumhurbaşkanlığı Hükümet sistemine geçmiş ve Türkiye’nin çıkarlarını tehlikeye atan temel farklılıklar nedeniyle Batı ile ilişkileri düşük bir seyir izlemiştir. Batı’dan geniş destek alan Suriye Demokratik Birlikleri’ni (SDG) durdurmak gibi istekler, Türkiye’yi çeşitli askeri operasyonlara iterek, Suriye’nin kuzeyine askeri güç sevk etmesine yol açmıştır.

Bu çalışmada, son 5 yılda bölgede yayılan; önümüzdeki yıllarda Türkiye’nin bölgesel ve uluslararası rolünü güçlendirecek ve yeniden belirleyecek olan Türkiye’nin askeri üslerini, bu varlığın stratejisini ve hedefini mercek altına alıyoruz.

2. 2015 Öncesinde Türkiye’nin Sınır Ötesi Askeri Operasyonları

2015 öncesinde Türk dış politikasının “sıfır sorun” politikası ve “yurtta sulh cihanda sulh” ilkesi uyarınca, Türkiye, NATO bünyesinde yapılan barış operasyonları dışında tek taraflı olarak herhangi bir sınır ötesi askeri harekata girişmemiştir: Türkiye’nin Kıbrıs Türklerinin haklarını ve güvenliğini korumak için Kuzey Kıbrıs’ı kontrol altına aldığı 1974 Kıbrıs Barış Harekatı müstesna. Adaya yönelik operasyonun ardından Kıbrıs’ta Türk askeri üssü kuruldu. Kuzey Kıbrıs’ın güvenliğini sağlamak için kurulan bu üste 30 ile 40 bin arasında Türk askeri bulunuyor ve Türkiye’nin sınır dışındaki en eski ve en büyük askeri üssü olarak biliniyor. Türkiye, şu anda dünyada Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni tanıyan tek ülkedir.

Ayrıca, NATO üyesi olduğu için örgüt bünyesinde yapılan barış operasyonlarında Türkiye’nin birçok ülkede yabancı askeri operasyonlarda katılımı olmuştur. Tablo-1’de Türk güçlerinin 2015’ten önce gerçekleştirdiği operasyonlar özetlenmiştir. Türkiye, Birleşmiş Milletler güçleri bünyesinde 1950’deki Kore Savaşı gibi bir dizi uluslararası askeri katılımı bulunmaktadır. Türkiye’nin askeri katılımları hakkında daha fazla ayrıntıyı Savunma Bakanlığı’nın internet sitesinde bulabilirsiniz.

Tarih	Askeri varlığın bulunduğu nokta	Uluslararası kurum	Katılımın amacı
1950	Kore	Birleşmiş Milletler	Kuzey Kore ve Güney Kore arasındaki savaşı durdurmak
1999	Kosova	Birleşmiş Milletler	Kosova’da güvenliği sağlamak
2002	Afganistan	Birleşmiş Milletler 2189 No.’lu karar	Afgan askeri yönetimini eğitmek, Hamid Karzai Havalimanı’nın güvenliğini sağlamak ve başkentte hükümete ait bir askeri oluşumu desteklemek.
2004	Bosna Hersek	Avrupa Birliği’ne bağlı Althea	Bosna Hersek’in güvenliğini sağlamak.
2005-2006	Kuzey ve Güney Sudan	Birleşmiş Milletler	Güvenliği sağlamak
2006	Lübnan	Birleşmiş Milletler	Barışı sağlamak
	Mali	Birleşmiş Milletler	Barışı sağlamak
	Orta Afrika Cumhuriyeti	Birleşmiş Milletler	Barışı sağlamak
2006	Kongo Demokratik Cumhuriyeti	Birleşmiş Milletler	Barışı sağlamak

Tablo (1): Türk askerinin 2015 öncesi sınır ötesi operasyonlara katılımı

1990’lardan bu yana Türkiye, PKK’nın Irak’taki üslerine karşı onlarca sınır ötesi operasyon gerçekleştirmiştir. Harita-1’de gösterildiği gibi Kuzey Irak’ta daimi askeri noktaları bulunmaktadır. Çoğunlukla Irak sınırında yer alan bu üsler, 1980’lerde Türkiye ile Irak arasında yapılan karşılıklı bir anlaşma ile kurulmuştur.

Harita-1: Irak sınırında yer alan Türk askeri üsleri

3. 2015 Sonrası Türkiye’nin Gerçekleştirdiği Askeri Müdahalelerinin Gerekçeleri

2015’ten sonra Türk dış politikasında köklü bir değişiklik meydana gelmiştir. Bu da Türkiye’nin NATO şemsiyesi dışında, bireysel olarak uluslararası arenada bir dizi askeri müdahalesine yol açtı. Türkiye’nin müdahalede bulunduğu bu bölgeleri incelemeden önce; bu değişime katkıda bulunan gerekçeleri mercek altına alıyoruz. Türkiye’nin siyasi ve ekonomik çıkarlarını güvence altına alan savunma stratejisinin bir parçası olan bu değişim şu şekilde ayrıştırılabilir:

3.1 Terörle mücadele ve sınır güvenliğinin korunması

Türkiye, başta Suriye savaşı olmak üzere bölgesel istikrarı baltalayan çeşitli gelişmelerin ardından sınır ötesi askeri müdahalelerde bulunmak zorunda kaldı. Türkiye’yi bu operasyonlara iten en önemli sebeplerden biri de Türkiye-Suriye sınırında uzanan ABD ve Avrupa ülkelerinin desteklediği silahlı Kürt milislerinin ve Kuzey Irak’taki PKK varlığı. NATO, Rus Sukhoi uçağının düşürülmesi ve Patriot füze sisteminin Türkiye’nin güney sınırından çekilmesinin ardından sınır ötesi tehditlere karşı Türkiye’ye yönelik desteğini kesti. Bu gelişmeler, Türkiye’yi Ağustos 2016’dan itibaren Suriye ve Irak’ta DEAŞ, “SDG” olarak bilinen Kürt milisler ve PKK güçlerine karşı çeşitli askeri operasyonlar gerçekleştirmeye sevk etti.

3.2 ‘Mavi Vatan’ stratejisi

Türkiye, 2019 yılında Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından açıklanan ve Türkiye’nin açık denizlerdeki (Karadeniz, Akdeniz, Ege Denizi) kıta sahanlığı ve Münhasır Ekonomik Bölge (MEB) haklarını korumayı amaçlayan “Mavi Vatan” stratejisini benimsemiştir. Bu strateji, Türkiye’yi donanma sanayini geliştirmek, karasularında askeri manevralar gerçekleştirmek, askeri güçlerini Doğu Akdeniz’de konuşlandırmak ve Libya tarafıyla bir deniz sınırlama anlaşması imzalamak için büyük adımlar atmaya teşvik etti.

3.3 Bölgesel rolün güçlendirilmesi

Türkiye’nin konumu; Avrupa ve Asya arasında köprü işlevi gören coğrafi konum olarak kabul edilir. Türkiye’nin bölgede dengeli bir rol üstlenmesi için gerekçeler şöyle;

Türkiye’nin derin bir tarihsel uzantıya sahip olması
Bölgede büyük bir güç olması
Orta Asya’yı etkileyen kültürü
Ortadoğu ülkeleri üzerindeki menfaatleri ve nüfuzu

Bu, Türkiye’nin çıkarlarını korumak ve bölgedeki doğal rolünü yeniden tesis etmek için bölgesel gelişmelere diplomatik ve askeri müdahaleler yoluyla katkıda bulunmasını gerektirmektedir.

3.4 Liman yatırımları

Türkiye, Afrika kıtasına açılma stratejisinin bir parçası olarak Libya, Cibuti ve Somali’de bir dizi stratejik limana yatırım yapmak istiyor. Son dönemde Türkiye, bölgesel ticarette önemli bir rol oynayan Afrika Boynuzu’ndaki en önemli limanlardan biri olma yolunda olan Cibuti ile yeni bir işbirliği anlaşması imzaladı. Bu anlaşma, liman işletmeciliği ve yönetimi, uluslararası denizcilik, seyrüsefer hizmetleri, gemi ve yat inşası ve eğitimi gibi alanları kapsayan Cibuti’deki Türk yatırımlarının yasal temelini oluşturmaktadır. Sözleşme 19 Şubat 2020 tarihinde imzalanmıştır. Milliyet gazetesine göre, iki taraf ikili ticareti daha da geliştirme, havacılık, demiryolları ve denizcilik sektörleri gibi diğer alanlarda ilişkilerini geliştirme ve Cibuti’de serbest ekonomik bölge kurma konusunda anlaştı. Albayrak grubu Somali’nin başkenti Mogadişu limanını 2014’ten beri işletiyor. Limanın işletmesi için Türk şirketine 20 yıllığına imtiyaz verildi, bu bağlamda şirket liman gelirinin yüzde 45’ini alacak.

3.5 Ekonomik çıkarlar

Türkiye, etki alanları içinde Türk ihracatına yeni pazarlar açmayı ve bölgesel iş birliğini de içeren kapsamlı bir işbirliği çerçevesinde, ekonomik kazanımlar için üslerini konuşlandırarak veya askeri güçlerini yurtdışına göndererek, kamu ve özel sektöre doğrudan katkıda bulunmayı ve serbest ticaret bölgeleri kurmayı hedefliyor. Türkiye İstatistik Kurumuna göre, Türkiye ile Somali arasındaki ikili ticaretin değeri 2017’de 144 milyon dolar iken 2019’da 206 milyon dolara yükseldi.

Türkiye ve Abdulhamid Dibeybe başkanlığındaki Libya Ulusal Birlik Hükümeti, çeşitli alanlarda 5 anlaşma imzaladı. Bu anlaşmalardan biri de Türk holding “Rönesans” tarafından Trablus Havalimanı’nda bir dış hatlar yolcu terminali inşa etmek için yapılan mutabakat zaptı oldu. Enerji alanında ise Aksa Enerji, elektrik santralleri inşası için bir sözleşme imzaladı.

Türkiye, Katar ile birçok alanda ticaret ve yatırım anlaşmaları imzaladı. Katar basını, Türk ithalatının değerinin son 5 yılda üç katına çıktığını yazdı. Türk inşaat şirketleri Katar’daki projelerin büyük bir bölümünü satın aldı. Katar’da da Türk Serbest Ticaret Bölgesi kuruldu.

Türkiye’nin enerji güvenliği açısından son 5 yıldaki değişimine ilişkin çalışmada da görüldüğü gibi Azerbaycan’dan ithal edilen gaz ve petrol ithalatının değeri yükselmiş, bununla birlikte ticaret alışverişinin ve yatırımların değeri de artmıştır. AYAM tarafından daha önce yayınlanan “Azerbaycan-Türkiye İlişkilerine Ticaret ve Enerji Kaynaklarının Etkisi” başlıklı çalışmada bu hususun detaylarına ulaşabilirsiniz.

3.6 Türk savunma sanayisinin gelişimi

Türk savunma sanayisi, 2015 yılından sonra kara savunma sistemini geliştirerek, tank, zırhlı araç ve mayın tarama gemisi üretiminde lider ülke konumuna geldi. Türk savunma sanayisi için küresel pazarda ün kazanan rekabetçi ALTAY MBT ve KAPLAN orta tankları gibi önemli araçlar yapıldı. Türkiye ayrıca Hisar-A alçak irtifa hava savunma füzesi gibi hava savunma sistemlerini de yurt içinde geliştirmiştir. Ancak Türk savunma sanayindeki en önemli gelişme, Baykar’ın ürettiği, istihbarat, gözetleme, keşif ve silahlı saldırı görevlerini icra edebilen, taktik savaş uçağı Bayraktar TB2 başta olmak üzere diğer insansız hava araçlarıdır. Bu uçak, kendi sınıfında yurt dışına ihraç edilen ilk uçak olma özelliği taşımaktadır. Bu tip uçaklar Türkiye’nin Suriye ve Libya’daki askeri operasyonlarında kullanılmıştır. Son olarak ise Azerbaycan güçleri, bu uçağı Karabağ bölgesindeki Ermeni kuvvetlerine karşı son çatışmasında başarıyla kullanmıştır.

Türk silahlarının dış operasyonlarda etkin bir şekilde kullanılması, Türkiye’nin askeri gücünün ve savunma sanayii alanındaki uluslararası rekabet gücünün bir göstergesidir.

4. Türk Askeri üsleri, Sınır ötesi Operasyonları ve Yapılan Anlaşmalar

Türk ordusu, NATO’nun en büyük ikinci ordusu olarak biliniyor. Daha önce Kıbrıs ve Kuzey Irak’ta sınırlı askeri operasyonlar gerçekleştiren Türkiye, buna ek olarak, NATO ve Birleşmiş Milletler çatısı altında sınır ötesi operasyonlara askeri katılım göstermiştir. Türkiye halihazırda bazı bölgelerde askeri varlığını sürdürmektedir. Bunun yanı sıra Suriye ve Libya gibi sahalar, Türkiye’nin NATO ve Birleşmiş Milletler şemsiyesi dışında askeri katılım gösterdiği başlıca arenalardır. Türkiye ile Irak arasında 1984 yılında imzalanan protokol kapsamında Irak’ta onlarca askeri gözlem noktası kurmuştur. Bu askeri gözlem noktalarını şu şekilde detaylandırabiliriz:

Tablo-2: Türkiye’nin sınır ötesindeki askeri üsleri ve operasyonları (2020’ye Kadar)

4.1 Askeri üsler

4.1.1 KKTC askeri üssü

Türkiye, 1960 tarihli Antlaşması (1960) uyarınca Kıbrıs Türklerinin güvenliğinin garantörlerinden biridir. Türkiye, 1974’te Kıbrıslı Türklerin haklarını ve güvenliğini korumak için bir askeri üs kurmuş ve güç oluşturmuştu. Türkiye, Kıbrıs’taki askeri varlığını, anavatanının güvenliği için bir gereklilik olarak görmektedir. Kıbrıs’taki askeri üs, sınır ötesindeki en eski ve en büyük Türk üssüdür.

4.1.2 Katar askeri üssü

Katar’daki Rayyan Türk askeri üssü, Katar Savunma Bakanlığı ile Türkiye Savunma Bakanlığı arasında 28 Nisan 2014 tarihli askeri işbirliği antlaşmasının imzalanmasıyla kurulmuştur. Bu üs Türkiye’nin Körfez bölgesindeki ilk askeri üssü olarak kabul edilmektedir. 7 Haziran 2017’de TBMM, iki ülke arasında ikili savunma kanunu taslağını onaylamıştı. İlk etapta Tarık bin Ziyad Tümeni’nin 94 üyesini barındıran üste sayı 200’e yükseldi. Üste Türk ordusunun 5 bin mensubu bulunuyor. 2015 yılında hizmete giren üsle ilgili Türk-Katar taktik tümeninin karargahının faaliyete geçmesiyle birlikte Katar’daki Türk askeri sayısının 500-600’e çıkacağı ifade edilmişti. Katar’da konuşlanan Türk askerlerinin asıl görevinin, Katar ordusunu eğitmek ve bölgenin maruz kalabileceği krizlerin çözümüne katkıda bulunması olarak belirtilmiştir. İki ülke arasında savunma alanında yapılan işbirliği anlaşmasının en önemli maddesi, Türk kuvvetlerinin Katar topraklarında konuşlanmasına, Katar topraklarında hava sahasını ve gerekli tüm altyapıyı kullanmasına izin veren maddedir.

İki ülke arasında imzalanan askeri anlaşmanın şartlarına göre, Türkiye’nin askeri bir saldırı durumunda Katar’ı savunması yasal olarak zorunlu değil. Bu anlaşma, Türkiye-Azerbaycan savunma anlaşması gibi değildir. Söz konusu anlaşma, taraflardan herhangi birinin herhangi bir dış saldırıya maruz kalması durumunda birbirini desteklemesini zorunlu kılan ve aynı zamanda Türkiye’nin de taraflarından biri olduğu NATO anlaşmasının bağlayıcı maddelerinden biridir.

Geleceğe ilişkin varsayımlarla ilgili olarak, Türkiye’nin NATO müttefiki olan Amerika Birleşik Devletleri’nin yükselen güç Çin ile karşı karşıya geleceği varsayılabilir. Amerikan Ulusal Güvenlik Stratejik Planı’nda bunun gerçekleşeceği ifade edilmiştir. Bu nedenle ABD, Ortadoğu’da bulunan güçlerinin bir kısmını geri çekmeyi ve bu güçlerin mali kaynaklarını azaltmayı hedeflemektedir. Çin’in özellikle Güney Çin Denizi’ndeki yükseliş tehdidiyle karşı karşıya kalması ABD’yi bu adımı atmaya zorlamıştır. Buradan hareketle; Katar’daki Türk üssünün NATO müttefikinin Körfez’deki çıkarlarını korumasına katkı sağlaması muhtemeldir.

4.1.3 Irak

Suriye’den farklı olarak Türkiye, Musul şehri yakınlarındaki Başika’daki askeri üssü dışında Irak Kürt Bölgesel Yönetimi (IKBY) ile Irak topraklarında hiçbir alanı kontrol etmiyor. Bu üs, Musul’u DEAŞ’tan geri alma operasyonlarının ardından Kürt Peşmerge güçleri ve Sünni Arap savaşçıları eğitmek amacıyla 2015 yılında inşa edildi. DEAŞ’ın Musul’daki yenilgisinden sonra Irak merkezi hükümeti, Türkiye’nin Başika üssünü tahliye etmesini talep etti, ancak Türkiye bunu reddetti. Türkiye, Irak’ın bu talebine cevaben; üssün eski Musul valisinin talebi üzerine IKBY ile Türkiye arasında ortak bir anlaşma sonucunda inşa edildiğini belirtti. Irak merkezi hükümeti bugün hala Türkiye’nin Irak topraklarındaki askeri operasyonlarını durdurmasını talep ediyor, ancak Türkiye güvenliği için tehdit unsuru olan PKK hedeflerini vurmak için savaş uçaklarını Kuzey Irak üzerinde havalandırıyor ve güçlerini sınır üzerinden bölgeye gönderiyor.

4.1.4 Somali

Aralık 2012’de Türkiye, Somali yönetimi ile Somali ordusunu eğitme vaadi içeren askeri bir anlaşma imzaladı. Bu anlaşma bağlamında Mogadişu’daki Türk askeri üssü Ekim 2017’de açıldı. 4 kilometrekarelik alana yayılan üs, yurtdışındaki en büyük Türk askeri üssüdür ve inşası için 50 milyon dolar harcanmıştır. ‘Anadolu Kışlası’ olarak da adlandırılan Somali Türk Görev Kuvveti Komutanlığı’nda (STGK) yaklaşık 200 Türk askeri personel bulunuyor. Buradaki Türk askerlerinin görevi Somali’deki üssü korumak ve ordu askerlerini eğitmektir.

Harita-3’te gösterildiği gibi; Somali ile yapılan bu anlaşma, Türkiye’ye küresel deniz taşımacılığının birleşim noktalarından biri olan Aden Körfezi’nde (Bab’ül Mendeb Boğazı) stratejik bir varlık kazandırdı.

Harita-3: Türkiye’nin Kızıldeniz ve Afrika kıtasındaki askeri nüfuzu

Somali, Türkiye’nin Afrika ülkelerine yönelik stratejisinde özel bir önceliğe sahiptir. Bunun nedenlerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

Somali’nin jeostratejik konumu. Somali, Afrika Boynuzu’nda, Aden Körfezi’ne ve dünyanın en önemli ticaret yollarından biri olan Kızıldeniz’e bakan önemli bir konuma sahiptir.

Türkiye ile Afrika ülkeleri arasındaki ticaret alışverişi 2015 yılında 20 milyar dolara ulaştı. 2023 yılına kadar ise Türkiye ile kıta arasındaki ticaret hacminin 50 milyar dolara ulaşması hedefleniyor. Somali’nin Türkiye’nin Afrika’daki ekonomik çıkarlarını koruma konusundaki istekliliği de ülkeyi Türkiye nezdinde önemli hale getiriyor. Ayrıca, bazı araştırmalar; Somali’de petrol ve doğalgaz rezervleri gibi doğal kaynakların varlığını vurguluyor.
Afrika Boynuzu’ndaki Türk askeri nüfuzunun genişletilmesi. Ankara, güvenlik güçlerini terörle mücadele konusunda eğitmek için Kenya, Etiyopya, Tanzanya ve Uganda ile güvenlik anlaşmaları imzaladı.
Son yıllarda önemli bir gelişme gösteren Türk savunma sanayii sektörüne yeni pazarlar açmak.

4.2 Savunma işbirliği

4.2.1 Arnavutluk

Türkiye ile Arnavutluk arasında 1997 yılında Türkiye’nin tek deniz üssü olan Vlora kentindeki Paşalimanı Askeri Üssü’nü yeniden inşa etmek için askeri işbirliği anlaşması imzalandı. Üste konuşlanan 24 asker bulunuyor. İki ülke arasında imzalanan bu anlaşma, Türkiye’ye üssü kullanım hakkı tanıyor.

Şubat 2020’de Arnavutluk ve Türkiye, güvenlik ve savunma alanlarındaki iş birliklerini güçlendirmek için Savunma İşbirliği Planı’nı imzaladı.

4.2.2 Azerbaycan

Türkiye, 2010 yılında Azerbaycan ile 2011 yılında yürürlüğe giren Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Destek Anlaşmasını imzaladı. Anlaşma belgesinde NATO toplu savunma ilkesine benzer hükümler yer alıyor.

Anlaşmanın 2. maddesi, taraflardan birine silahlı saldırı olması durumunda, diğer tarafın kendisine, “askeri araçların kullanılması da dahil olmak üzere, Birleşmiş Milletler Meşru Müdafaa Sözleşmesinin 51. maddesi uyarınca destek sağlayacağını” belirtiyor. 7. ve 8. Maddeler, 2. Madde kapsamındaki ortak askeri operasyonlarda askeri komutalar, silahlanma, altyapı ve lojistik destek düzeyinde koordinasyona atıfta bulunuyor.

Bu anlaşmaya istinaden Türkiye, Dağlık Karabağ’daki savaşta Azerbaycan’ı desteklemek için askeri danışmanlarını göndermiş, askeri müdahalede bulunmuş ve çatışmalarda kullanmak üzere insansız hava araçlarını göndermiştir.

Türkiye ile Rusya arasında Azerbaycan’da “ortak ateşkes gözetleme merkezi” kurulmasına ilişkin tartışmalar sürerken, 17 Kasım 2020’de Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), Cumhurbaşkanı Erdoğan’a, Dağlık Karabağ’daki çatışma bölgesinden uzakta Azerbaycan’da askeri güç konuşlandırma yetkisi verdi. Bu bir yıllık yetki süresi, Cumhurbaşkanı’na Azerbaycan’daki askeri görevlerin zamanını, kapsamını ve ölçeğini belirleme yetkisi de vermiştir.

4.2.3 Sudan

Sudan’da Türk üssü kurma meselesi ilk kez, Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Aralık 2017’de Sudan’ın eski Devlet Başkanı Ömer El Beşir iktidarda iken Sudan’a yaptığı ziyarette gündeme geldi. İki ülke, bu ziyarette askeri anlaşma imzaladı. Bu anlaşma bağlamında, Harita-5’te gösterilen; Kızıldeniz’deki Sevakin adasındaki 650 milyon dolarlık restorasyon Türkiye tarafından gerçekleştirilecektir.

2018 Kasım ayı başlarında, Savunma Bakanı Hulusi Akar, Sudan’a gerçekleştirdiği ziyarette Kızıldeniz’deki Sevakin Adası’na da gitti. Sudan haber siteleri, Akar’ın ziyaretinin amacının Sudanlı yetkililer ile adada askeri eğitim üssü kurulmasını görüşmek olarak yazdı. Sudan hükümeti, Ekim 2018’de Sudan ile Türkiye arasında askeri işbirliği ve eğitim antlaşmasının uygulanması konusunda adım atmaya karar vermişti. Yapılan anlaşmalar, Sudan’da yeni siyasi sistemin gelişiyle birlikte hala geçerliliğini korumaktadır.

4.3 Sınır ötesi askeri operasyonlar

4.3.1 Suriye

Suriye’deki savaş sürerken; Türkiye’nin Suriye’ye yönelik askeri katılımının öncelikleri, amaçları ve tabiatı değişmiştir. Savaşın ilk yıllarında Türkiye’nin temel önceliği Esad rejimini devirmek iken, PKK uzantısı milislerin SDG’yi kurmasıyla Türk hükümetinin odak noktası güneyinde bağımsız bir Kürt koridorunun oluşmasını engellemek olarak değişti. Aynı şekilde Suriyeli mültecilerin Türkiye’ye gelişinin sınırlandırılması ve Suriye’nin kuzeyinde güvenli bölge oluşturulması da bu önceliklerden biri haline geldi. Bu hedeflere ulaşmak için Türkiye, Tablo-3’te gösterildiği gibi; Suriye muhalefet güçleriyle birlikte 2016 yılından bu yana 4 bölgeyi güvence altına almak için 4 farklı askeri operasyon gerçekleştirdi.

Tablo-3: Türkiye’nin Suriye’ye yönelik askeri operasyonları

Askeri operasyonun ismi	Operasyonun amacı	Operasyon tarihi
Fırat Kalkanı	El-Bab kentini DEAŞ’lı teröristlerden temizlemek	2016
Zeytin Dalı Harekatı	Afrin kentini PYD unsurlarından temizlemek	2018
Barış Pınarı	Rasulayn ve Tel Abyad’daki PYD milislerini hedef almak	2019
Bahar Kalkanı	İdlib bölgesindeki rejim güçlerini hedef almak	2020

Türkiye, 2020’nin başından bu yana dikkatini Fırat’ın batısındaki bölgelere yoğunlaştırırken, özellikle de muhalefetin Suriye’deki son kalesi ve Türkiye ile Suriye rejimi arasında önemli bir tampon olan İdlib’e odakladı. Mart 2020’ye kadar Türkiye bölgede 20 bine kadar asker göndermiş ve basın kaynaklarına göre 10’dan fazla askeri gözlem noktası kurmuştu. Bu gözlem noktaları Harita-2’de gösterilmiştir.

Harita-2: Türkiye’nin kuzeybatı Suriye’deki askeri üs ve noktaları

4.2.3 Libya

Son dönemde Türkiye’nin sınır ötesi operasyon gerçekleştirdiği bir diğer ülke ise Libya. Libya’daki Türk askeri varlığı, Kaddafi’nin düşmesinden ve Libya savaşının patlak vermesinden 8 yıl sonra 2019’da gerçekleşti. Türk deniz ve kara kuvvetleri, silahlı İHA’larla Halife Hafter liderliğindeki Libya Ulusal Ordusu’nun saldırısını gelişmiş hava savunmasıyla püskürtmeyi başaran Ulusal Mutabakat Hükümeti’ne destek vermiş ve Halife Hafter’in tedarik hatlarını hedef almıştır.

Kaynaklar, Türkiye’nin Libya’da, biri Libya’nın batısındaki en önemli hava üssü olan Vatiyye üssünde olmak üzere iki üs kurmak için Ulusal Mutabakat Hükümeti ile görüşmelerde bulunduğunu kaydetti. Türkiye ise savaş sona erdiğinde Libya ile enerji ve inşaat anlaşmaları yapacağını duyurdu. Türkiye’nin Libya’ya müdahalesi, Doğu Akdeniz sularındaki çıkarlarıyla yakından ilintilidir. Dolayısıyla Türkiye’nin Libya’ya askeri katılımı, Doğu Akdeniz’deki MEB ve mevcut enerji kaynakları üzerindeki haklarını güçlendirme girişimi olarak görülebilir.

5. Türkiye’nin Doğu Akdeniz’deki Askeri Manevraları

Doğu Akdeniz, deniz sınırı anlaşmazlığı alanı olarak kabul edilmektedir. Burada gaz ve petrol kaynakları için sondaj ve arama faaliyetleri yapılmakta ve Akdeniz’e sınırı olan ülkeler arasında askeri manevra sahası olarak bilinmektedir.

Türkiye son dönemde Yunanistan ve Güney Kıbrıs ile tartışmalı bölgelerdeki açık deniz arama ve sondaj operasyonlarını yoğunlaştırdı. Bu operasyonlar, Harita-4’te gösterildiği gibi, Türkiye, Yunanistan ve Kıbrıs Rum Kesimi ile arasındaki gerginliğin tırmanmasına yol açtı. Avrupa Birliği, bu meselede birliğin üyesi olan Yunanistan’ın yanında yer aldı.

Sonuç olarak, Türkiye diplomatik olarak harekete geçti ve Doğu Akdeniz’deki deniz sınırlarını belirlemek için iki anlaşma imzaladı:

İlk anlaşma: 2011 yılında Türkiye, sadece kendisinin tanıdığı Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ile Kıta Sahanlığı Sınırlandırma Antlaşması’nı imzaladı.

İkinci anlaşma: 2019 yılında Türkiye, Libya ile Doğu Akdeniz’de iki ülkenin MEB’lerinin sınırlandırılmasına ilişkin bir mutabakat zaptı imzaladı. (Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Ulusal Birlik Hükümeti arasında imzalanmıştır). Harita-5’te Türkiye’ye göre Doğu Akdeniz’deki su sınırları gösterilmiştir.

Türkiye, savaş gemilerini; sismik araştırma ve keşif gemilerine eşlik etmek üzere göndererek su haklarının korunmasında aktif bir rol üstlenmiştir. Bu durum, başta Fransa olmak üzere Yunanistan ve Avrupa ülkeleri arasında tartışmalara yol açmıştır. Mavi Vatan doktrini çerçevesinde; Türkiye’nin su güvenliğini koruma stratejisi içinde yer alan Doğu Akdeniz, Türk dış politikasının en önemli öncelik ve kaygılarından biri haline gelmiştir ve Türkiye Doğu Akdeniz’de çeşitli askeri manevralar gerçekleştirmiştir.

6- 2015 Öncesi ve 2020 yılında Türk Askeri Operasyonlarının ve Üslerinin Özeti:

	2015 öncesi	2020
Genel strateji	Sıfır sorun	Mavi Vatan
Uluslararası çatı dışında gerçekleştirilen askeri operasyonlar	1974 Kıbrıs Barış HarekatıKuzey Irak’taki PKK hedeflerine yönelik operasyonlar	3 ülkede çoklu askeri operasyonlar: Suriye, Irak ve Libya
Uluslararası güçler arasında askeri katılım	3 katılım: Kosova Bosna Hersek Afganistan	–
Sınır ötesindeki askeri üsler ve noktalar	Yalnızca 1 üs: KKTC	5 üs: Katar IrakSomali Libya Suriye
Türk yapımı silahların sınır ötesi operasyonlarda kullanılması	–	Geniş kapsamlı kullanım
Uluslararası eğitim görevi	Afganistan	Katar Somali Libya
Savunma işbirliği	Azerbaycan Arnavutluk	–

7. Sonuç

Türkiye’nin savunma yeteneklerini son 5 yılda geliştirmesi, ordunun Suriye, Libya, Irak ve Azerbaycan gibi sınır ötesinde gerçekleştirdiği askeri operasyonlarda niteliksel bir fark yaratmıştır. Bu gelişme, Türkiye’nin yurt dışından silah ithalatına olan bağımlılığını azaltma çabasına hizmet etmektedir.

Buna istinaden Türkiye savunma sanayinde kendi kendine yeterliliği sağlamak için kademeli dönüşümü yoluyla sınır ötesi askeri girişimlerinde daha büyük bir özgürlük alanı kazanmıştır. Katar ve Somali gibi ulusal sınırlarının dışında askeri üsler kurmuş, güçlerini Libya ve Suriye’de konuşlandırmıştır. Azerbaycan ve Sudan’ın yanı sıra Suriye’deki bazı muhalif gruplara mühimmat, eğitim ve askeri destek sağlamıştır. Bu bağlamda, Türkiye’nin, 2015 öncesinde bazı ülkelerde NATO’nun uluslararası misyonu doğrultusunda; uluslararası barış güçlerinin bir parçası olarak bir dizi askerinin bulunması dışında, yurtdışında herhangi bir askeri üssü olmadığını belirtmek önemlidir.

Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki askeri girişimleri ve birçok ülkedeki askeri varlığı ile Türkiye, önemli bir pozisyona yükselmiştir. Suriye ve Libya gibi; garantör ülke ve çözüm bekleyen en kronik sorunların önemli taraflarından biri haline gelmiştir. Ayrıca Türkiye, Cibuti ve Somali’deki stratejik limanlara yatırım yaparak ve bu ülkelere ihracatını artırarak Afrika kıtasında ekonomisine yeni pazarlar kazandırabilmiştir.

Kaynakça