TÜRK?YE’DE KÖRFEZ ÜLKELER?N?N YATIRIMLARI
1. Giri?
Yabanc? sermaye yat?r?mlar?, bir ülkenin d?? kaynaklardan elde edip, ekonomik gücüne ekledi?i parasal veya teknik kaynaklar olarak tan?mlanabilir. Yabanc? sermaye yat?r?mlar?, bir ülkenin ekonomisine “sabit sermaye stokunun artmas?, teknoloji ve i?letme bilgisi getirmesi, istihdam yaratmas? ve rekabeti geli?tirmesi, ödemeler dengesi aç???n? azaltmas?, iç piyasaya dinamizm kazand?rmas?, teknik eleman ve yönetici aç???n? azaltmas?” aç?s?ndan katk?da bulunmaktad?r. Yabanc? sermaye bir ülkeye geli? biçimine göre iki ?ekilde tan?mlanabilir: (1) Do?rudan Yabanc? Sermaye Yat?r?m?, “bir firman?n ba?ka bir ülkedeki bir firmay? sat?n almas?, yeni bir firma kurmas?, veya o ülkedeki mevcut bir firman?n sermayesini art?rmak yoluyla ortakl? kurmas? ya da mevcut firmalara lisans, know-how, teknoloji ve yönetim bilgisi gibi unsurlar? katmas?/getirmesi ?eklinde yap?lan yat?r?mlara” denilmektedir. Bu tip yat?r?m, özel do?rudan yabanc? sermaye yat?r?m?, do?rudan veya d?? yat?r?m ya da dolays?z yabanc? sermaye yat?r?m? ?eklinde de ifade edilebilmektedir. Ekonomik ??birli?i ve Kalk?nma Örgütü’ne göre, DYY “do?rudan yat?r?mc? taraf?ndan ba?ka bir ülkede yerle?ik olan bir te?ebbüste kal?c? bir ba? olu?turmak amac?yla yap?lan bir uluslararas? yat?r?m kategorisidir.” Do?rudan yabanc? yat?r?mlar (DYY) üretime dönük reel yat?r?mlard?r. (2) Portföy yat?r?m?, “bir yabanc? sermayedar?n, bir ülkenin borsas?nda i?lem gören hisse senetlerini, devlet garantisi ta??yan tahvilleri/bonolar? sat?n almas? ?eklinde ortaya ç?kan mali i?lemdir.”
Yabanc? sermaye yat?r?mlar?n?n tarihi 16. yüzy?la kadar uzatmak mümkündür. Ancak, as?l geli?me endüstri devriminin sonucunda 19. yüzy?l?n ikinci yar?s?nda bilhassa Bat? Avrupa’n?n sanayile?en ülkelerinin hammadde ihtiyaçlar?n?n kar??lamak için sömürge ülkelere yat?r?m yapmas?yla gerçekle?mi?tir. Dünya yabanc? sermaye ak??lar? 1. Dünya Sava?? ve sonras?nda 1929 ekonomik buhran nedeniyle ini?-ç?k??l? seyir izlemi?tir. 2. Dünya Sava?? sonras?nda Çok Uluslu ?irketlerin artmas?yla birlikte DYY dünya genelinde h?zla artmaya ba?lam??t?r. Küreselle?me sürecine büyük katk? sa?layan DYY, Türkiye gibi geli?mekte olan ülkelerin kalk?nmalar?n? h?zland?rmaya yard?mc? olmaktad?r.
2. 2000 öncesi
Türkiye 1950-1960 y?llar? aras?nda liberal bir politika takip etmesine ra?men, önemli bir yabanc? sermaye giri?i olmad?. 1960 y?llar?ndan sonra planl? kalk?nma modeli izlese de yabanc? sermaye giri?i dü?ük kald?. 1954-1979 y?llar? aras?nda Türkiye’ye gelen Do?rudan Yabanc? Yat?r?m? (DYY) 228 milyon dolar mebla??ndayd?. 1954’de yürürlü?e giren 6224 say?l? Yabanc? Sermayeyi Te?vik Yasas?’na ra?men, 1990 y?l?na kadar Türkiye’ye beklenilen DYY gelmemi?tir. 1970’li y?llarda yabanc? paralar için birden fazla yüksek kur uygulanmas?, Türk Liras?n?n konvertibl olmamas? yan?nda politik ve ekonomik istikrars?zl?klardan ötürü Türkiye’ye yabanc? sermaye giri?i dü?ük kalm??t?r. 1970’li y?llar boyunca Türkiye’ye 250 milyon dolar yabanc? sermaye gelse de 1970’li y?llar?n ortalar?ndan sonra ya?anan borç krizi ve iç pazardaki büyük durgunluk kaynaklar?n bir k?sm?n? yurt d???na ç?karm??t?r.
24 Ocak 1980 Ekonomik ?stikrar Kararlar? ile Türkiye d??a aç?k bir politika izledikten sonra DYY giri?inde art?? ya?anm??t?r. Nitekim, 24 Ocak’ta al?nan kararlar d?? ticaretin ve dövizin liberalizasyonun önünü açm?? ve ülkeye yabanc? sermaye ve teknoloji girmesini sa?layacak düzenlemeleri getirmi?tir. 1983 genel seçimler sonras? yeni hükümetin ba?a gelmesi ve DYY mevzuat de?i?iklikleri yabanc? yat?r?mlar? art?rmas?na ra?men 1992 sonras?nda kurulan koalisyon hükümetleri ve içindeki lider de?i?ikli?i neticesinde ç?kan ekonomik istikrars?zl?klar ve kötüle?en ekonomi nedeniyle yabanc? yat?r?mlar azalmaya ba?lam??t?r. 24 Ocak 1980 reformlar? sonras? 1981-1987 y?llar? aras?nda Türkiye’ye yabanc? sermaye giri?i ortalama 93 milyon dolar seviyesinde kald?.
Bir ülkede DYY’lar?n GSY?H’ya oran?n?n yüksek olmas? o ülkenin kalk?nmas?nda DYY’nin önemli bir te?kil etti?ini göstermektedir. Bir ülkenin DYY’n?n, o ülkenin GSY?H’ya oran?n?n yüksekli?ini belirleyen göstergeler vard?r. Bunlar “ülkedeki saydaml?k, istikrarl? ve h?zl? reel büyüme, dü?ük faiz oran?, öngörülebilir ve dü?ük enflasyon oran?, ?l?ml? döviz kuru dalgalanmalar?, liberal d?? ticaret ve döviz rejimleri, yat?r?m te?vikleri, uygun uluslararas? vergilendirme düzenlemeleri”dir. Türkiye’de ekonomik ve siyasi nedenlerden dolay? DYY az kalm??t?r. Bilhassa, “siyasi ve ekonomik istikrars?zl?klar, içe dönük sanayile?me politikalar?, ulusal paran?n a??r? de?erlendirilmesi politikas?, kambiyo kontrolleri, yo?un bürokrasi, hukuki düzenlemelerin yetersizli?i, alt yap? yetersizli?i, vergi yükünün a??rl???, kamuoyundaki yabanc? sermayeye kar?? olumsuz tutum” etkili olmu?tur.
Kaynak: Uluslararas? Yat?r?mc?lar Derne?i
1980’li y?llar?n sonunda dünya çap?nda DYY’nin çok h?zl? biçimde artt??? görülmektedir. Di?er geli?mekte olan ülkelerin Türkiye’den daha fazla ba?ar?l? oldu?u gözükmektedir. 1997 Güneydo?u Asya krizi ve 17 A?ustos depremi nedeniyle Türkiye’ye yabanc? sermaye giri?i minimum düzeye inmesinin yan?nda, 2000 öncesi Türkiye’nin DYY çekememesinin hem ekonomik hem de ekonomik olmayan sebepleri bulunmaktad?r. Ekonomik sebepler aras?nda yabanc? yat?r?mc?lar?n yüksek vergiye maruz kalmalar?, kronikle?en enflasyon, artan ekonomik istikrars?zl?k, fikri mülkiyet haklar? yasas?n?n bulunmamas?, özelle?tirmenin olmamas?, yetersiz hukuki yap? ve yetersiz altyap? bulunmaktad?r. Ekonomik olmayan sebepler aras?nda kronik siyasi istikrars?zl?k, PKK terörü, yabanc? yat?r?mc?ya yönelik tarihsel nefret (Osmanl? dönemindeki kapitülasyonlar), askeri ve sivil bürokrasi üzerinde ülkelerin siyasi nüfuz elde etmelerine yönelik korku, DYY’? te?vik etmemek ve baz? ailelerin tekel kurdu?u ve yabanc? yat?r?mc?lara kapal? Türk i? dünyas?n?n yap?s? yer almaktad?r. Aral?k 1999’da hükümet, kredibiliteyi yükseltmek, enflasyonu azaltmak ve yap?sal reformlar? uygulamak amac?yla IMF ile 3 y?ll?k stand-by anla?mas? imzalad?.
Kaynak: Türkiye’de Do?rudan Yabanc? Sermaye Yat?r?mlar? ve Bölgesel Da??l???
2000 öncesi Türkiye’de körfez ülkelerinin yat?r?mlar?na bak?ld???nda 2000 sonras?na k?yasla dü?ük bir seyir izlemi?tir. Bu durumda Türkiye’nin 1950’li y?llar?n ortas? hariç Ortado?u’ya yönelik mesafeli tutumu etkili oldu. Nitekim, 1981’de Körfez ülkelerinin Türkiye’de ortak oldu?u firma say?s? 5 taneydi. Özal döneminde yap?lan özelle?tirme sonras? ekonomik alanda ili?kiler ivme kazand?. Bu minvalde, Körfez ülkeleri yeni ?irketler kurmalar?n?n yan?nda mevcut ?irketlere de i?tirak olmu?tur. Örne?in, demir-çelik sanayinin önde gelen kurulu?lar?ndan ?ZDA?-?zmir Demir Çelik A.?. sermayesinin %28’ini Suudi Arabistan’l? yat?r?mc?lar alm??t?r. Körfez ülkeleri ayn? zamanda tekstil gibi di?er birçok sektörde yer alan çok ortakl? ?irketlerin sermayesine kat?lm??t?r. 2000 öncesi dönemde Körfez ülkeleri riski fazla olan direkt yat?r?mlardan uzak durup daha güvenli gördükleri likid yat?r?mlar yapmaktayd?. Körfez ülkeleri petrolden elde ettikleri gelirleri banka ve yat?r?m ?irketleri üzerine yat?rd?lar. Bu anlamda Körfez bölgesindeki Saudi American Bank, Bank of Bahrain ve Kuwait B.S.C. gibi bankalar Türkiye’ye gelmi?tir.
Türkiye’de Körfez yat?r?mlar?n? Türkiye’nin d?? politika yönelimi s?n?rland?rm??t?r. 1990’l? y?llar?n ikinci yar?s?ndan AKP’nin iktidara geldi?i 2002 y?l?na kadar Türkiye ile Körfez ülkeleri aras?ndaki ili?kiler Türk-?srail ili?kilerinin gölgesinde kald?. Bununla birlikte, Türkiye’nin AB üyelik süreci çerçevesinde yapt??? reformlar sonras?nda DYY art?? göstermeye ba?lam??t?r. 1995’te Gümrük Birli?i Anla?mas?’n?n imzalanmas? sonras?nda Türkiye’de Körfez yat?r?mlar? h?zla artt??? görülmektedir. Körfez ülkeleri aç?s?ndan Türkiye’nin nitelikli i?gücü, modern ?irketler ve teknolojik uzmanl??a sahip olmas? cezbediciydi. Türkiye’de Körfez yat?r?mlar?n?n artmas? sadece Türkiye’den kaynakl? de?il, ayn? zamanda Körfez ülkelerinin ya?ad??? ekonomik dönü?ümün de katk?s? olmaktayd?. 1990’l? y?llar?n sonunda petrol fiyatlar?n?n dü?mesi sonucunda Körfez ülkeleri ekonomik istikrar? tesis etmek için ekonomilerini çe?itlendirme aray???na girmi?lerdir. Bu minvalde, Körfez ülkeleri geli?mi? altyap? yapma, DYY ve borç verme gibi stratejiler izlemi?lerdir. Bununla birlikte, 2000 öncesi dönemde Türkiye’de DYY daha çok AB ülkeleri taraf?ndan yap?lm??t?r. Buna paralel olarak, AB men?eli firma say?s? da daha fazlayd?. 1954-1999 y?llar? aras?nda yabanc? sermayeli firmalar?n say?s?n?n ülkelere göre da??l?m?na bak?ld???nda Türkiye’deki yabanc? sermayeli firmalar?n yar?s?n?n AB men?eli oldu?u görülmektedir.
3. 2000 sonras?
2003 y?l?nda 1954 tarihli ve 6224 say?l? “Yabanc? Sermayeyi Te?vik Kanunu” yerini 4875 say?l? “Do?rudan Yabanc? Yat?r?mlar Kanunu”na b?rakt?. Bu kanun yat?r?mlara ili?kin kavramlar? uluslararas? standartlar çerçevesinde tan?mlamaktad?r. Eski kanunun aksine yeni kanun yabanc? sermayelerin belirli bir izinle gerçekle?me engelini kald?rmaktad?r. Bu nedenle yat?r?mlar h?zl? bir art?? göstermi? ve yat?r?m yap?lan sektörler çe?itlenmi?tir. DYY’lar? ülkeye çekmek için yürürlü?e konan 4875 Say?l? kanuna ek olarak, 2004’te Yat?r?m Ortam?n? ?yile?tirme Koordinasyon Kurulu (YO?KK) olu?turuldu. Bununla birlikte, YO?KK yat?r?m ortam?n? beklenen düzeyde iyile?tirememi?tir. Bu kurulu desteklemek amac?yla 2004’te kurulan Yat?r?m Dan??ma Konseyi, yabanc? yat?r?mc?lar ile üst düzey politika yap?c?lar aras?nda fikir al??veri?inin sa?land??? ortak bir platform olu?turdu?u için yat?r?m ortam?n?n iyile?tirilmesi do?rultusunda önemli mesafeler al?nm??t?r.
Kaynak: T. C. Cumhurba?kanl??? Yat?r?m Ofisi
2000’lerin ilk on y?l?nda AB’ye üyelik durumu, enflasyonun % 10 seviyelerine indirilmesi, yabanc? yat?r?ma yönelik hukuki reformlar ve uluslararas? tahkim sözle?mesinin imzalanmas? 2005’ten itibaren Türkiye’nin AT-Kearney Uluslararas? Yat?r?m Güven Endeksi’nde h?zla yükselmesinin yolunu açm??t?r. 2003’te 4875 say?l? kanunun yürürlü?e girmesinden sonra art??a geçen DYY, 2007 y?l?nda 22 milyon dolarl?k rekor bir seviyeye ç?km??t?r. Bununla birlikte, 2008 küresel finans kriz sonras? ya?anan likidite sorunu Türkiye’ye yönelik yat?r?mlar? azaltm??t?r. 2015 y?l?nda rekor seviyeye yakla?sa da sonraki y?llarda dü?ü? göstermi?tir. 15 Temmuz 2016’daki ba?ar?s?z darbe giri?imi ülkenin siyasi istikrar?n? ve ekonomik büyümesini dü?ürerek do?rudan yabanc? yat?r?mlar? menfi yönde etkilemi?tir. 2015 sonras?nda Türkiye’de DYY dü?ü? e?ilimine girmi?tir. Türkiye do?al kaynak bak?m?ndan zengin olmad??? için küresel makro ekonomik ko?ullara maruz kalmaktad?r.
Kaynak: T. C. Cumhurba?kanl??? Yat?r?m Ofisi
Kaynak: P.R.T. Investment Office
Türkiye’de DYY kayna?? ülkelere bak?ld???nda 2000 sonras? dönemde Körfez ülkelerinin daha fazla yat?r?m yapt??? görülmektedir. Ak Parti yönetimi iktidara geldi?inde Türkiye’nin ihraç pazarlar?n? çe?itlendirme ve Avrupa Birli?i ile ticareti azaltma politikas? izlemesinin sonucunda Körfez ülkeleri ile ekonomik ili?kilerini geli?tirmi?tir. Özellikle, ABD’nin Irak’? i?gal etmek için Türkiye topraklar?n? kullanmas?na ili?kin 1 Mart tezkeresinin reddedilmesi Türkiye ile Körfez ülkeleri aras?ndaki ili?kilerinin mihenk ta?? mesabesinde oldu. So?uk Sava? sonras?ndan AK Parti’nin iktidara geldi?i 2002 y?l?na kadar Türkiye ile Körfez ülkeleri aras?ndaki ili?kiler Arap-?srail çat??mas? ve bölgesel düzen üzerinden ?ekillendi. Bu dönemde Türkiye’nin bölgedeki çat??malara uzak durma politikas? ve ?srail ile yak?n ili?kisi Körfez ülkeleriyle mesafeli olmas? sonucunu do?urdu. 2000’li y?llarda siyasi, güvenlik ve ekonomik geli?meler Türkiye ve Körfez ülkeleri aras?ndaki ili?kilere ivme katm??t?r. Ekonomik geli?meler, 11 Eylül sonras?nda Bat?’da terör ile ili?kilendirilen Körfez sermayesinin yat?r?m için yeni pazarlara yönelmesi; Türkiye’nin 2001 ekonomik krizi sonras?nda ekonomik istikrar sa?lamak için özelle?tirme, yabanc? sermaye ve pazar aray??? içinde olmas?; 2002 sonras?nda petrol fiyatlar?n?n yükselmesi sonucunda Körfez ülkelerindeki sermayenin artmas?d?r. Siyasi geli?melere bak?ld???nda, Türkiye’nin ?slam Konferans? Örgütü (?slam ??birli?i Te?kilat?)’de yüksek profil sergilemi?, Türkiye Avrupa Birli?i d???nda, Körfez ülkeleri ise ABD d???nda i? birlik olu?turma aray??? girmi? ve ABD’nin Irak’? i?gali sonras?nda ortaya ç?kan jeopolitika bölgede güç dengesini ?ran lehine çevirmi?tir. ?ran’?n yay?lmas?ndan endi?e duyan Körfez ülkeleri (özellikle Suudi Arabistan) Türkiye’yi ?ran’a kar?? kale duvar? olarak görmü?tür. 2000’li y?llarda Türkiye ile Körfez ülkelerini yak?nla?t?ran güvenlik sebepleri aras?nda Körfez ülkelerinin ABD’ye güvenlik için ba??ml?l???n?n açt??? sorunlar gelmektedir. Bunun sonucunda ?ran’?n Irak’taki nüfuzunu artm??, Lübnan’da Hizbullah gibi devlet d??? silahl? aktörlerin ç?km?? ve nükleer silah üretimi a?amas?nda olan ?ran’a kar?? Türkiye’yi Körfez ülkeleri bir denge unsuru olarak görmü?tür.
2003 ile 2007 y?llar? aras?nda petrol fiyatlar?n?n yükselmesi sebebiyle Körfez ülkelerinin petrol gelirlerinin art??? Türkiye’yi yat?r?m için cazibe merkezi haline getirdi. Nitekim, 2006’da Körfez ülkeleri 400 milyar dolardan fazla petrol geliri elde etti. Bu anlamda 2003’ten itibaren Türkiye’de Körfez men?eli yat?r?m yapan firma say?s?nda iki kattan fazla art?? gözlemlenmektedir. Bu do?rultuda, 2006’da Türkiye’de Körfez men?eli yat?r?mlar 1,78 milyar dolara ula?t?. Bu yat?r?m?n ço?unlu?u stratejik g?da rezervini art?rma amac?yla tar?m sektörüne yap?lm??t?r. Bunun yan?nda, 1998’de 17 milyar dolar olan Türkiye ile Körfez ülkeleri aras?ndaki ticaret hacminin 2008 y?l?nda 166 milyar dolara ç?kt??? görülmektedir. Türkiye ve Körfez ülkeleri aras?ndaki ticari ili?kilerin geli?mesinin Türkiye ekonomisine önemli bir etkisi oldu?u da görülmektedir. 2002 ile 2007 y?llar? aras?nda Türkiye’de ki?i ba??na milli gelir iki kat artarken, Türkiye ekonomisi y?ll?k ortalama yüzde 7 büyüme göstermi?tir.
2004 ile 2011 y?llar? aras?nda Körfez ülkeleri Türkiye’de 6,5 milyar dolar yat?r?m yapm??t?r. Bu dönemde Türkiye’de Körfez ülkeleri yat?r?mlar?n?n yar?s?ndan fazlas?n? BAE yaparken, 2004 ile 2009 y?llar? aras?nda Suudi Arabistan 1,3 milyar dolar ve Kuveyt 1,7 milyar dolar yat?r?m yapm??t?r. Ancak, 2004 ile 2009 y?llar? aras?nda Körfez ülkelerinin dünya genelinde yabanc? yat?r?mlar?n?n toplam 166,5 milyar dolar oldu?u göz önüne al?nd???nda Türkiye’deki yat?r?mlar?n?n epey az kald??? görülmektedir. 2000’lerin ilk on y?ll?k döneminde Körfez sermayesinin Türkiye’de yat?r?m yapt??? alanlar?n ba??nda banka, finans ve telekomünikasyon sektörleri gelmektedir. Körfez men?eli ?irket ve yat?r?mc?lar Turkcell gibi önde gelen Türk ?irketlerinde büyük hisseler sat?n alm??t?r. 2005’te Suudi Arabistan merkezli Oger Telekom, 6,5 milyar dolara Türk Telekom’un %55 hissesini ve 2007’de Suudi Arabistan’?n en büyük bankas? National Commercial Bank, yakla??k 1 milyar dolara Türkiye’nin en büyük kat?l?m bankas? olan Türkiye Finans’?n % 60 hissesini sat?n ald?. Ayr?ca, Adabank ve MNG Bank hisselerinin büyük ço?unlu?u Körfez men?eli firmalar taraf?ndan sat?n al?nd?. Bunun yan?nda, Kuveyt Kat?l?m Bankas? kuruldu. 2007’de Arap Yar?madas?’n?n en büyük yat?r?m fonlar?ndan olan Abraaj Capital, Ac?badem Sigorta’n?n %50’sini sat?n alm??t?r. Körfez sermayesinin yat?r?m yapt??? bir di?er alan ise Güneydo?u Anadolu Projesi (GAP) kapsam?ndaki bölgelere yap?lan yat?r?mlard?r.
2000’li y?llarda Körfez ülkelerinin yat?r?m yapt??? di?er sektörler aras?nda turizm gibi birkaç farkl? sektör bulunmaktad?r. Turizm sektörü aç?s?ndan de?erlendirildi?inde 2007 y?l? sonras?, 2008-2010 y?llar? aras?nda turist say?s? art?? gösterse de turizm gelirlerinde art?? gerçekle?medi. 2008 küresel finans krizi nedeniyle döviz kuru ve uygulanan fiyat indirimleri bunda etkili olmu?tur. Turizm gelirleri ve turist say?s? 2011 sonras?nda sürekli bir art?? gösterse de 2015 sonras? terör olaylar? nedeniyle yurt içinde artan güvenlik endi?eleri ve Rusya ile ya?anan siyasi gerginlik sonucunda 2016 y?l?ndan itibaren talebin yönü Akdeniz havzas?nda yer alan rakip ülkelere kaym??t?r. 2008 küresel finans krizi sonras?nda dünya çap?nda yabanc? sermaye yat?r?m? dü?ü? e?ilimine girmi? ve dünyada DYY 2007 y?l?nda gerçekle?en yat?r?m seviyesine (2,1 trilyon dolar) tekrar ula?amam??t?r. Bu durumda 2016 y?l?nda artan jeopolitik riskler ve politika belirsizliklerine ek olarak, uluslararas? ?irketlerin kârl?l?klar?n?n dü?mesi, talep dü?üklü?ü ve zay?f ekonomik büyüme etkili olmu?tur.
2010 sonras? Arap isyanlar? sürecinde vuku bulan siyasi geli?meler ve çat??malar Türkiye’de Körfez men?eli yat?r?mlar? etkilemi?tir. Türkiye ve Katar’?n bölgesel vizyonlar?n?n uyu?tu?u bu dönemde Katar d???nda Körfez ülkeleri Arap isyanlar?na yönelik farkl? bir politika takip etmi?tir. Türkiye siyasi reform ça?r?lar?nda bulunurken Körfez ülkeleri rejimlerin devrilmesini önleme politikas? izlemi?tir. Arap isyanlar? bölgesel güç dengesini de?i?tirmi? ve Türkiye ile Körfez ülkeleri aras?nda yeni bir ili?ki ba?latm??t?r. Türkiye’nin Arap isyanlar?na yönelik politikas? Suudi Arabistan’?n Türkiye’yi art?k stratejik bir orta?? olarak görmemesine sebebiyet vermi?tir.
Arap Ayaklanmalar? sonras?nda Ortado?u’da üç kutuplu yap? ç?km??t?r. ?ran bir tarafta, Suudi Arabistan ile BAE di?er tarafta yer al?rken Türkiye ile Katar’?n bölgede üçüncü bloku olu?turdu?u görüldü. Bu farkl? blokla?malar?n temelinde Arap Ayaklanmalar? sürecinde izlenen farkl? d?? politika yakla??mlar?n?n etkisi oldu. Türkiye-Katar, bu süreçte Arap halklar?n?n me?ru taleplerinin destekçisi olurken, Suudi Arabistan-BAE-Bahreyn Arap halklar?na kar?? tav?r alm??lard?r. Üçüncü bir blok olarak ?ran ise Suriye’de Esad rejimine destek verdi. Türkiye ile Suudi Arabistan ve BAE’nin Suriye, Libya ve M?s?r politikalar?n?n farkl?la?mas? ve bu politikalar?n Türkiye’nin güvenli?ine tehdit olu?turmas? Türkiye ile baz? Körfez ülkeleri aras?ndaki ili?kilerin so?umas?na yol açm??t?. 2017’de ba?layan Katar krizi de iki blo?un ayr??t???n? göstermektedir. ?ki blok aras?ndaki gerilime örnek olarak Türkiye’nin Libya ve Katar’da askeri üssü bulunmas? ve askeri sevkiyat gerçekle?tirmesi noktas?nda da görülebilir. Dolay?s?yla, Arap Ayaklanmalar? ile ba?layan süreçte Türkiye’de Suudi Arabistan ve BAE men?eli yat?r?mlar? ile azald?. Buna kar??l?k, Katar krizi sonras?nda Suudi Arabistan ve BAE’nin yat?r?mlar? azalmaya devam ederken Katar’?n Türkiye’deki yat?r?mlar? artt?.
Son on 18 y?ll?k dönemde Körfez ülkeleri Türkiye’de sanayiden finansa, perakendeden medyaya kadar birçok sektörde yat?r?m yapt?. Bu dönemde Türkiye’ye yap?lan yat?r?mlar 11,4 milyar dolara ula?t?. Körfez ülkeleri aras?nda BAE Türkiye’ye 4,3 milyar dolarla en çok yat?r?m? olan ülke olurken Katar 2,7 milyar dolarla en çok yat?r?m yapan ikinci Körfez ülkesi olmu?tur. Körfez ülkeleri aras?nda üçüncü s?rada 2 milyar dolarla S. Arabistan gelirken Kuveyt 1,9 milyar dolarla dördüncü s?rada yer almaktad?r. Türkiye’de Körfez yat?r?mlar?n?n yap?ld??? en belirgin sektörlerin ba??nda Türk bankalar?na olan ilgisi gelmektedir. Körfez yat?r?mc?lar?n?n Türkiye’de 8 bankada sahipli?i ya da ortakl??? bulunuyor. ?lk üç banka aras?nda Katar sermayeli QNB Finansbank’?n aktif 198 milyon dolar, BAE’nin Emirates NBD’nin 122 milyon dolar, Suudi Arabistan sermayeli Türkiye Finans’?n 118 milyon dolar ile bulunmaktad?r.
Kaynak: Katar Yat?r?mlar? ve Türkiye’nin Yeri
Son be? y?lda Körfez ülkeleri aras?nda Türkiye’ye en çok yat?r?m yapan ülkelerin ba??nda 1,8 milyar dolar ile Katar yer al?rken, Katar’? 342 milyon dolar ile Kuveyt ve 205 milyon dolar ile BAE takip etmi?tir. 2017 y?l?ndan beri Türkiye’de faaliyet gösteren Dubai merkezli özel sermaye ?irketi Abraaj Group, Temmuz 2017’de Türkiye’nin en büyük lojistik ?irketlerinden biri olan Netlog’dan hisse sat?n ald?ktan sonra Aral?k ay?nda 104 restoran?yla hizmet veren KFC Türkiye’yi sat?n alm??t?r. Son 5 y?ll?k süreçte ise Katar Türkiye’de Körfez ülkelerinin do?rudan yat?r?mlar?n?n yüzde 70’inden fazlas?n? yapt??? için dikkat çekmektedir. Katar ilk olarak 2013’te Alternatif Bank’? sat?n alarak Türkiye’deki yat?r?mlar? ile gündeme gelmi?ti. 2013’te 469 milyon dolarl?k yat?r?m? ile Türkiye’ye en çok do?rudan yat?r?m gerçekle?tiren sekizinci ülke oldu. Ayr?ca, Temmuz 2013’te Katar’?n ilk özel bankas? The Commercial Bank, ABank’?n hisselerinin % 70,8’ini Anadolu Grubu’ndan sat?n alm?? ve 2016 y?l?nda ise 222,5 milyon dolar kar??l???nda bankan?n geri kalan hisselerini sat?n alm??t?. Bankac?l?k sektöründeki yat?r?mlar?n? Finansbank’? alarak sürdüren Katar, Körfez men?eli sermayenin bankac?l?k sektörüne olan ilgisini göstermektedir. Katar, ERGO Portföy ve Digitürk’ü sat?n ald?ktan sonra Mado, Banvit, Ankas, Boyner ve BMC’de yat?r?m yapt?. Ayr?ca, 2015’te Katarl? yat?r?mc? Kontes Beach Hotel Turizm ?irketini 7,9 milyon dolara ald?. Katar’?n Türkiye’deki yat?r?mlar? özellikle 2017’de ba?layan Katar ablukas? sonras?nda h?zlanm??t?r. 2017’de Körfez’den gelen yat?r?mlar?n pay? yüzde 3,4 seviyesindeyken, bu rakam 2018’de yüzde 7,9’a 2019’da yüzde 12’ye ula?t?.
Körfez yat?r?mlar? Türkiye’de baz? sorunlar da ya?ad?. Bu sorunlar?n ba??nda gayrimenkul sektörü gelmektedir. Son y?llarda Türkiye’deki gayrimenkul sat?? durgunlu?u ve yükselen demir fiyatlar?n?n in?aat sektörünü yava?latmas? Körfezli yat?r?mc?lar?n bekle-gör politikas? izlemelerine sebep olmaktad?r. Körfezli yat?r?mc?lar TL üzerinden sat?n ald?klar? mülkü birkaç sene içinde de?eri yükselince tekrar TL üzerinden satt?klar? sat?? yaparak para kazand?klar? için TL’nin dolar kar??s?nda sürekli de?er kaybetmesi ve konut piyasas?nda arz fazlal??? olmas? zarar etmelerine sebep olmu?tur. Körfez men?eli yat?r?mlar 15 Temmuz ba?ar?s?z darbe giri?imine kadar devam etmi?tir. Bununla birlikte, ABD’nin Körfez sermayesine el koyma giri?imi ve S. Arabistanl? yöneticilerin petrol d??? gelir için kendi ülkelerinde yat?r?m sahalar? açma giri?imleri gibi geli?meler Türkiye’deki Körfez yat?r?mlar?n? orta ve uzun vadede etkileyebilir.
Kaynak: TCMB
Türkiye’de Körfez yat?r?mlar?n?n kar??la?t??? sorunlara bak?ld???nda Kas?m 2005’te Dubai prensi Muhammed Ra?id el-Makhtum ziyaretinde yap?lmas?na karar verilen ‘Dubai Kuleleri’ in?a sorunu gelmektedir. 2007’de Sama Dubai Holding CEO’su Fardan Faraduni kulelerin in?as? için tahsis edilen arazinin ?ETT’ye ait oldu?u gerekçesiyle ?stanbul Mimarlar Odas? taraf?ndan dava aç?ld???n? ve dava sonuçlanmadan 875 milyon dolar mebla??ndaki ön ödemeyi yapmayacaklar?n? aç?klam??t?r. Dönemin ?BB Ba?kan? Kadir Topba? ise sat?? karar?n?n arkas?nda olduklar?n? aç?klad?. ?stanbul Mimarlar Odas?’n?n açt??? dava sonuçlanmad??? için baz? Körfez men?eli ?irketler Türkiye’de yat?r?m yapma noktas?nda tereddüt etmi?tir. Bununla birlikte, Körfez men?eli yat?r?mlar genel olarak devam etmi?tir. Katarl? bir firma Sabah Gazetesi’nin hisse senetlerini al?rken, 2005’te Dubai merkezli yat?r?mc?lar gayrimenkul, banka ve sivil havac?l?k sektörlerine yat?r?m yapm??t?r. Dubai ?slam Bankas? MNG Bank’? 160 milyon dolar kar??l???nda sat?n alm??t?r. 2007’de Emirates Airline yüzde 25 büyüyerek yakla??k 800 milyon dolar kâr etmi?tir. Bunun yan?nda, Dubai merkezli Tamir Holding ?stanbul’da 8 milyar dolar mebla??nda bir proje yapaca??n? duyurmu?tur. BAE yan?nda Kuveyt men?eli yat?r?mlar da artt?. Kuveytli yat?r?mc?lar?n bu dönemde ?stanbul’daki Cevahir gibi AVM’lere yat?r?m yapman?n yan?nda Halkbank’tan önemli oranda hisse sat?n ald?klar? görülmektedir. Ayr?ca, Kuveyt’in Körfez ülkeleri içinde en büyük bankalar?ndan biri olan Küresel Yat?r?m Kurulu?u (Global ?nvestment House) Ülker ?irketinin yat?r?m sorumlular?ndan olan Fon Finansal Kiralama (Financial Lending Fund)’n?n yüzde 60’l?k hissesine 120 milyon dolar ödemi?tir. Ancak, bir ay sonras?nda Kuveytli ?irket Türk hükümetinin yüzde 18’lik Katma De?er Vergisi’ni anla?ma do?rultusunda yüzde 1’e çekmedi?i için teklifini geri çektiklerini aç?klam??t?r. Sonuç olarak, belirsizlik ortam? veya sonradan yap?lan de?i?iklikler yat?r?mlar? akamete u?ratm??t?r.
Türkiye’de Körfez men?eli yat?r?mlar?n önündeki bir di?er engel Türkiye’de iç siyasetin kulland??? dildir. Bu dil özellikle Katar’? hedef almaktad?r. Kas?m 2020’de ?stanbul Borsas?’n?n Katar Yat?r?m Otoritesine devredilmesine ili?kin de CHP Genel Ba?kan? Kemal K?l?çdaro?lu ele?tirel bir dil kulland?. Bunun yan?nda devir i?lemini kapal? sat?n alma usulüne göre yap?ld???n? iddia eden ?Y? Parti, bu devir i?leminin otoriter rejimlerin ürünü oldu?u aç?klamas?nda bulundu. Bununla birlikte, Katar’?n ald??? hisse 2015’te Avrupa ?mar ve Kalk?nma Bankas?’n?n ?stanbul Borsas?’ndan ald??? yüzde 10’luk hisseden olu?maktad?r. Son olarak, CHP milletvekili Ali Mahir Ba?ar?r Tank Palet Fabrikas?n?n yüzde 49 hissesinin Katar’a sat???na ili?kin “sat?lm?? ordu” ifadesini kulland?. Bu hususta Milli Savunma Bakanl??? bu fabrikan?n mülkiyetinin ve yönetiminin Bakanl??a ait oldu?unu ve i?letme k?sm?nda Katar’?n söz sahibi oldu?unu duyurmu?tu. Dolay?s?yla, Türkiye’de Arap sermayesinin ve özellikle Katar’?n yat?r?mlar? siyasi partilerin oy kazanmas? ad?na iç siyaset malzemesi olmu?tur.
4. Sonuç
2000 öncesi dönemde yetersiz teknik ve hukuki altyap?, siyasi istikrars?zl?k ve terör sorunu Türkiye’de Do?rudan Yabanc? Yat?r?m? artmas?n? engellemi?tir. 2000 öncesi dönemde Körfez ülkeleri riski fazla olan direkt yat?r?mlardan uzak durup daha güvenli gördükleri likid yat?r?mlar yapmaktayd?. Körfez ülkeleri petrolden elde ettikleri gelirleri banka ve yat?r?m ?irketleri üzerine yat?r?m yaparak kullanm??lard?r. Bununla birlikte, Körfez men?eli yat?r?mlar s?n?rl? kalm??t?r. Türkiye’de Körfez yat?r?mlar? AK Parti döneminde h?zl? bir art?? içine girmi?tir. Bunda Türkiye’nin Ortado?u’yu da önemseyen d?? politika yönelimi etkili olurken, Körfez ülkelerinin petrol fiyatlar?n?n yükselmesi gibi içinden geçti?i ?artlar da etkili olmu?tur. Türkiye’de Körfez men?eli yat?r?mlar 10 milyar dolar? a?m??t?r. Ancak, Körfez men?eli ülkelerin dünyada 165 milyar dolarl?k yat?r?m? içinde bu mebla? az bir yere sahiptir. Türkiye’de toplamda en çok yat?r?m? 4 milyar dolar ile BAE yaparken, BAE men?eli yat?r?mlar? Katar, Suudi Arabistan ve Kuveyt takip etmektedir. Ayr?ca, Katar krizi esnas?nda Türkiye’nin Katar’a deste?i nedeniyle Katar son be? y?lda Türkiye’de en çok yat?r?m yapan Körfez ülkesi olmu?tur. Son olarak, Türkiye’de Körfez yat?r?mlar?n?n kar??la?t??? engeller aras?nda baz? siyasi ve ekonomik sebepler yer almaktad?r. Do?rudan Yabanc? Yat?r?mlar uzun vadeli yat?r?mlar oldu?u için Türkiye’de enflasyon oranlar?n?n yüksek olmas? bu yat?r?mlar? olumsuz etkilemektedir. Ayr?ca, Türk Liras?n?n Dolar kar??s?nda sürekli de?er kaybetmesi de bu yat?r?mlar? olumsuz etkilemektedir. Türkiye’nin in?aat sektörü d???nda sanayi ve ziraat sektörünü merkeze alan yeni bir ekonomik model hayata geçirmesi yat?r?mlar? olumlu yönde etkilemesi beklenmektedir. Türkiye’nin be?eri sermayesi ve alt yap?s? ve Katar’?n güçlü sermaye birikimi ile öne ç?kmas? nedeniyle iki ülke birbirlerini tamamlay?c? özellikler ta??maktad?r. Siyasi sebepler aç?s?ndan Arap Ayaklanmalar? sürecinde Türkiye’nin Suudi Arabistan ve BAE’den farkl? pozisyon almas? iki ülkenin Türkiye’deki yat?r?mlar?n? azaltm??t?r. Bu nedenle, Türkiye’de DYY giri? ve ç?k??lar? Ortado?u’da olu?an bölgesel düzen ve Türkiye’nin bu düzende yer ald??? konuma paralel olarak gerçekle?mektedir. Son olarak, Türkiye’de muhalefet partilerinin Arap ve özellikle Katar yat?r?mlar?n? iç siyaset malzemesi olarak kullanmalar? Türkiye’de Körfez yat?r?mlar?n?n önündeki engeller biridir.