TÜRK?YE-?SRA?L ?L??K?LER?

Türkiye-?srail aras?nda ya?anan geli?melerin seyrine bak?ld??? zaman iki ülke ili?kilerinin ini?li ç?k??l? bir yap?sal özelli?e sahip oldu?u görülecektir. Bu çal??mada Türkiye-?srail ili?kileri periyotlara ayr?lm?? olarak dört ana bölümde verilecektir: ilk bölüm ?srail’in ba??ms?zl???n? ilan etti?i tarih olan 1948 ile 2000 y?llar? aras?ndaki sürece odaklanmaktad?r; ikinci bölüm 2000 y?l?ndan 2009 y?l?na kadar olan dönemi ele almaktad?r; 2009 ve 2018 y?llar? aras?ndaki süreç üçüncü bölümde anlat?lmaktad?r ve son olarak yaz?n?n dördüncü k?sm?nda 2018 tarihi itibariyle güncel (2021) durum ele al?nmaktad?r.

1948 – 2000 Y?llar? Aras?nda ?li?kiler:

?srail’in ba??ms?zl?k ilan?ndan önce, 1947’de Türkiye, Birle?mi? Milletler’in Filistin için taksim plan?na itiraz etmi?ti, ancak bununla birlikte 1948 Arap-?srail Sava?? s?ras?nda Türkiye tarafs?z kalmay? tercih ederek Türk vatanda?lar?n?n sava?a kat?lmas?n? engelledi. ?srail Devleti, 1948 y?l?nda siyonizm ideolojisinin bir sonucu olarak Filistin’de, kendini “Yahudi halk?n?n vatan?” olarak tan?mlayarak ba??ms?zl???n? ilan etti. Temelde siyonizm, Yahudi halk?n?n özgürlük, ba??ms?zl?k, devlet ve güvenlik sahibi olarak Yahudi anavatan?na dönü?ü hedefleyen bir siyasi harekettir. Bu yeni devleti tan?yan ülkeler aras?nda, halk?n?n büyük ço?unlu?u Müslüman olan ilk ülke Türkiye oldu. Buna ra?men, ikili ili?kiler ilk y?llarda o kadar da yak?n de?ildi. Bunun arkas?nda farkl? nedenler bulunuyordu. Bu nedenlerden biri, Araplar?n ?srail Devletine kar?? olan olumsuz tavr?yd?. Zira bu tav?r, Türkiye’nin diledi?ince hareket etmesine imkan sa?lam?yordu. Araplar ?srail’e kar?? daha ?l?ml? hale gelene kadar Türkiye, ?srail d?? politikas?n? aç?kça yürütmedi. Bir di?er neden ise, ?srail’in, Sovyetler Birli?i’ne destek verece?ine dair ?üphe duyulmas?yd?. Bu y?llarda Türkiye Devletinin d?? politika yöneliminin Bat? yanl?s? olmas? Türkiye’nin ?srail’den uzakla?mas?nda önemli bir etken oldu. Gelecek dönemlerde de Amerikan-?srail ili?kilerinin geli?mesinin etkisi Türkiye-?srail ili?kilerinde görülmü?tür.

1950’lerin ba??nda Türkiye, Ba?bakan Adnan Menderes’in, Arap devletlerine ?srail devletini tan?malar? için ça?r?da bulunmas? gibi ikili ili?kileri geli?tirmek için baz? giri?imlerde bulundu. ?kili ili?kiler 50’li y?llar?n ikinci yar?s?nda oldukça iyile?ti. Yükselen Arap milliyetçili?ini ve Sovyet etkisini azaltmak ad?na iki ülke aras?nda istihbarat payla??m?n? öngören bir gizli anla?ma ve ticaret anla?mas? yap?ld?. Ancak 1967 Arap-?srail sava?? sonras? Türkiye, ABD’nin Orta Do?u politikas?ndan uzakla?t? ve Filistinlilere kar?? tutumunu yeniden ?ekillendirdi. Türkiye’nin bu politika de?i?ikli?i ikili ili?kilerin tarihindeki önemli dönüm noktalar?ndan biri oldu. Bunu takiben, 1973 Arap-?srail sava??nda Türkiye, ABD’nin ?srail’i desteklemek için askeri üslerini kullanmamas?n? talep ederek ?srail’e kar?? durdu. Türkiye’yi Araplarla daha yak?n ili?kiler kurmaya yönelten bir di?er olay ise 1973 Petrol Krizi’dir. Bu y?llarda Türkiye, Filistinlilerin yan?nda yer ald? ve hatta 1975’te Filistin Kurtulu? Örgütünü tan?d?. Ayn? y?l, Siyonizmi ?rkç?l???n bir türü olarak tan?mlayan 3379 say?l? Birle?mi? Milletler Genel Kurulu Karar? lehine oy kulland?.

1980 y?l? Temmuz ay?nda Knesset (?srail Meclisi) Kudüs Yasas?n? kabul etti ve buna bir tepki olarak ?srail ile diplomatik ili?kiler ayn? y?l?n Kas?m ay?nda en alt düzeye indirildi. 1986 y?l?nda büyükelçilik rütbesine sahip k?demli bir diplomat?n atanmas?yla ili?kilerde bir ilerleme söz konusu olacakken 1987 y?l?nda ?ntifada’n?n ba?lamas?yla birlikte Türkiye, Filistinlilerin yan?nda yer ald? ve ?srail ile Türkiye aras?ndaki ili?kiler durgunla?t?. Söz konusu zaman diliminde So?uk Sava??n etkileri bu iki ülkenin ili?kilerinde de gözükmektedir. Zira, Türkiye So?uk Sava? dönemi boyunca d?? politikas?n? iki kutuplu yap?ya göre kurmaya çal??t?.

1990’larda ?srail ile Türkiye aras?ndaki ili?kiler So?uk Sava? sonras? ortamdan ve Madrid Bar?? Konferans?, Birinci Körfez Sava?? ve Oslo Süreci dahil olmak üzere bölgesel geli?melerden yararlanarak h?zla derinle?ti. Bu dönemdeki önemli geli?melerden baz?lar? ?unlar oldu: 1991’de hem FKÖ hem de ?srail ile diplomatik ili?kiler geli?tirildi. 1994 y?l? ise ?srail Devleti ile askeri i? birli?inin ba?lang?ç ??noktas? olmas? aç?s?ndan önemliydi. Ayn? y?l, Türkiye Ba?bakan? Tansu Çiller ?srail’i ziyaret etti. Yolculu?u s?ras?nda baz? anla?malar imzalad?. 1996’dan 1998’e kadar Türkiye ve ?srail; ekonomi, ticaret, teknoloji ve bilim gibi farkl? alanlarda önemli ikili anla?malar imzalayarak stratejik ortakl?klar?n? peki?tirdiler. Bunlara ek olarak, Türkiye e?itim tatbikatlar? için ?srailli sava? pilotlar?na hava sahas?n? açt? ve 1996-2000 y?llar? aras?nda y?lda ortalama 235.000 ?srailli olmak üzere her y?l yüz binlerce ?srailli turist Türkiye’yi ziyaret etmeye ba?lad?.

2000-2009 Y?llar? Aras?ndaki Dönem:

2000’li y?llar?n ba?lar?nda Türkiye kamuoyunda ABD ve müttefiki ?srail hakk?ndaki olumsuz görü?lerin artmas?na neden olan baz? olaylar ya?and?. Ariel ?aron’un provokatif Mescid-i Aksa ziyaretini takiben ikinci intifada 2000 y?l?n?n sonlar?nda ba?lad?. Bundan iki y?l sonra, Nisan 2002’de ?srail Savunma Kuvvetleri Cenin Mülteci Kamp’?na girdi ve birçok Filistinliyi öldürdü. Cenin Katliam?, olumsuz görü?ün nedenlerinden biriydi, özellikle ABD Ba?kan? taraf?ndan, katliam?n ba?? Ariel ?aron’un “bar?? adam?” olarak adland?r?lmas? insanlar? k??k?rtt?. Olumsuz kamuoyunun yan? s?ra, Türk siyasetçiler de ?srail hakk?nda olumsuz aç?klamalarda bulundu. Ecevit, ?srail’i Filistinlilere soyk?r?m suçu i?lemekle itham etmi?, Ak Parti’nin üst düzey yetkililerinden Ar?nç, Hitler ile ?aron aras?ndaki benzerli?i vurgulam??t?. Ak Parti hükümeti de iktidara geldi?inde ?srail Devleti hakk?nda benzer aç?klamalarda bulunmaya devam etti. Filistindeki katliamlar?n yan? s?ra, Türk halk?n?n ?srail Devletine öfkesini art?ran ba?ka faktörler de ortaya ç?kt?. 2003 Irak Sava??, 2004 y?l?nda ?eyh Ahmed Yasin suikast? bunlar aras?nda can al?c? olanlardand?. Türkiye Ba?bakan? Erdo?an, Ahmed Yasin suikastiyle ilgili yapt??? aç?klamada bunu “tahammül edilemez” olarak de?erlendirerek; “Bu benim halk?m? ve beni derinden yaralamaktad?r” dedi. Tüm bunlara ra?men Türkiye, ?srail ile güvenlik ili?kilerini sürdürdü. ?srail Savunma Bakan?, Türkiye’nin ?srail politikalar?ndaki tutumunu Türk kamuoyunun ?srail’e yönelik ele?tirisinin bir sonucu olarak yorumlad?. Dahas?, Türk Devletinin tavr?n? bu iki ülke aras?ndaki savunma ve ticari ba?lar?n önünde nihai bir engel olarak de?erlendirmedi.

Hem Netanyahu hem de Erdo?an ikili ili?kilerde pragmatik davranmaktan geri durmad?. Zira ikili ili?kiler farkl? alanlarda iki ülkenin de kazan?mlar elde etmesine yard?mc? oluyordu. Ayr?ca Ak Parti hükümeti, Arap-?srail ihtilaf?nda arabulucu olarak rol almaya gönüllü olmas?yla eski Türk hükümetlerinden farkl?yd?. Türkiye’nin bu çabas?, ?srail taraf?ndan baz? beklentileri olmas?na yol açt?. Çok önemli bir ad?m olarak 2005’te Ba?bakan Erdo?an ?srail’i ziyaret etti. Fakat, ?srail’in 2008’de Gazze’ye sald?rmas? Türkiye’yi hayal k?r?kl???na u?ratt?, zira ?srail Ba?bakan? bu sald?r?dan önce bar??ç?l bir yol izlenece?ine dair söz vermi?ti.

2009 ve 2018 Y?llar? Aras?nda ?li?kiler

Türkiye’nin ?srail politikalar?ndan memnuniyetsizli?i Davos’taki Dünya Ekonomik Forumu toplant?lar?nda zirveye ula?t?. Böylece Davos, Türkiye-?srail ili?kilerinde bir dönüm noktas? haline geldi. Erdo?an, ?srail’i öldürmeyi çok iyi bilmekle itham eden bir konu?ma yapt? ve toplant?y? terk etti. Bunu, ?srail’in imaj?na zarar verdi?i iddia edilen bir Türk dizisinin yaratt??? gerginlik ve Türk Büyükelçisini alçak bir koltu?a oturtulmas?ndan do?an bir diplomatik kriz izledi.

Ancak as?l kriz, ?srail güçlerinin uluslararas? sularda Türk yard?m gemisine sald?rmas?yla ya?and?. Sald?r?da Türk siviller yaraland? ve 10 ki?i hayat?n? kaybetti. Bu olay Türk kitlesinde büyük ele?tirilere yol açt? ve Türk yetkililer bu sald?r?ya tepki gösterdi. Erdo?an’?n aç?klamalar? öfkesini aç?kça ortaya koyuyordu ve sald?r?y? ?sraillilerin insanlar? öldürmekte ne kadar iyi olduklar?n?n bir ba?ka göstergesi olarak de?erlendirdi. ?srailli yetkililer, filoda öldürülen insanlar? “terörist” olarak nitelendirmi?ti. Öte yandan Türk kamuoyu ?ehitlerin üzüntüsünü payla??yordu.

Bu iki devlet aras?ndaki krizler birbirini takip etti, gerilimler ya?and?. 2010-2016 y?llar? aras?nda diplomatik bir durgunluk ya?anmas?na ra?men, aralar?ndaki ikili ticaret e?zamanl? olarak artt?. 2011 y?l?nda, filo sald?r?s?ndan sadece bir y?l sonra, bu iki ülkenin ekonomik hacmi ciddi oranda büyüdü. Bu, ?srail ve Türkiye’nin ekonomik ve siyasi ili?kilerini birbirinden ba?ar?yla ay?rd???n? gösteriyordu öyle ki ticaret hacmi 2011 y?l?nda, 2010 y?l?na oranla, %26 artt?. Bunun yan? s?ra Türkiye, ?srail’den Gazze ?eridindeki ablukan?n kald?rmas?yla ilgili talebini sürdürdü. Vatanda?lar liderleriyle her zaman ayn? zihniyeti payla?amam?? olsa dahi ekonomi ve siyaset, liderler taraf?ndan birbirinden ayr? tutuldu.

2010 y?l?nda orman yang?nlar?n?n durdurulmas? için Kuzey ?srail’e Türk uçaklar? gönderildi ve 2011 y?l?nda Türkiye’nin do?usunda meydana gelen deprem için ?srail yard?m teklif etti. ?srail ve Türkiye aras?ndaki bu normalle?me sürecinde ABD önemli bir rol oynad?. Türkiye’nin ?srail ile normalle?meyi kabul etmek için üç ?art? vard?: sald?r?yla ilgili resmi bir özür, ma?durlara maddi tazminat ve Gazze ?eridindeki ku?atman?n sona erdirilmesi. Sonuncusu uzun tart??malara konu oldu, sonuç olarak 2013’te Netanyahu, filo sald?r?s? hakk?nda Türkiye’den özür diledi. Yani ?srail, Türkiye’nin ilk talebini gerçekle?tirdi, ?ehit ailelerine tazminat ödedi, ayr?ca Gazze ku?atmas?n? hafifletti. Netanyahu’nun özrünün ili?kilerin normalle?mesinde oldukça etkili olaca??n? dü?ünülse de gerçek böyle olmad?. Normalle?menin yerel ve bölgesel ko?ullarla ba?lant?l? olmas? durumun bir özürden daha karma??k olmas?n? aç?kl?yordu. Ayr?ca Arap Bahar?’nda Ortado?u’da ?slam’?n yükseli?ini destekleyen bir ülke olarak Türkiye, ?srail’e yak?n olmay? utanç verici buluyordu.

2016 y?l?nda ?srail ve Türkiye aras?nda bir uzla?ma anla?mas? duyuruldu. Süreç, bu ülkeler aras?ndaki ekonomik ili?kileri önemli ölçüde etkiledi ve ticaret yükseli?e geçti. Turizm gibi birçok alanda ili?kiler y?l içinde geli?ti, Türkiye Turizm Bakan? 2017 y?l?nda ?srail’i ziyaret etti. Ayr?ca ayn? y?l Türkiye Enerji Bakanl???’ndan bir heyet ?srail’i ziyaret ederek Türkiye üzerinden Avrupa’ya gidecek bir gaz boru hatt? olas?l??? hakk?nda kapsaml? bir görü?me gerçekle?tirdi. K?sacas?, ?srail ile Türkiye aras?nda çe?itli alanlarda önemli i? birli?i anla?malar? ve giri?imleri oldu.

Bununla birlikte, bu iki ülke aras?ndaki medyadaki görüntü, ekonomik ili?kilerine ili?kin gerçekler ve rakamlarla çeli?iyordu. Her iki taraf?n da birbirleri hakk?ndaki aç?klamalar? dü?manl?k ve a?a??lama içermekteydi. Erdo?an ?srail’i “terör devleti” ve Netanyahu’yu “terörist” olmakla itham ediyordu. Öte yandan Netanyahu da, Erdo?an hakk?nda ithamlarda bulunuyordu: “Kendi Türkiye’sinde Kürt köylerini bombalayan, gazetecileri hapse atan, ?ran’?n uluslararas? yapt?r?mlar? a?mas?na yard?mc? olan bir liderden ahlak dersi almaya al???k de?ilim.” Liderlerin kar??l?kl? at??mas? bir yana dursun, ba?ar?l? ekonomik ili?kiler sadece devam etmekle kalm?yor, ayn? zamanda ba?lar da kuvvetleniyordu. Bu taban tabana z?t ilerleyen ili?kilerin arkas?ndaki nedenleri anlayabilmek için her iki devletin ekonomik geni?leme y?llar?nda iktidarda olan siyasi partiler ipucu sa?layabilir. ?srail’in Likud’u ve Türkiye’nin Ak Parti’si ekonomiye yakla??mlar?nda liberal de?erlere sahiptir yani her ikisi de ekonomiye büyük önem vermektedir. Öyle ki Ak Parti ekonomi politikalar?nda ideolojiden ba??ms?z bir yakla??m? benimsiyor ve Erdo?an’?n kendisi de bu konuda “paran?n milliyeti yoktur” ifadesini kullan?yor.

?kili ili?kiler, ?srail’in Büyük Dönü? Yürüyü?ü’ne kat?lan Filistinliler üzerinde güç kullanmas? nedeniyle bu yürüyü?ler s?ras?nda gerçekle?en olaylardan olumsuz etkilendi. 15 May?s 2018 tarihinde Türkiye’nin Tel Aviv Büyükelçisi, Türk D??i?leri Bakanl??? taraf?ndan isti?are için merkeze ça?r?ld?. Türkiye-?srail ili?kileri, söz konusu tarihten itibaren büyükelçilikteki geçici maslahatgüzarlar taraf?ndan yürütülüyor.

?li?kilerde Güncel Geli?meler:

Türkiye ve ?srail ikili ili?kilerinden fayda sa?layan iki ülkedir. Ayn? bölgede yer alan bu iki ülkenin, Esad’? ve ?ii milislerin büyümesini ulusal tehdit olarak görmek gibi çe?itli konularda ortak yönleri vard?r. Ayr?ca enerji, güvenlik, ticaret gibi pek çok alanda aralar?nda i? birli?i vard?r. ?kili ili?kilerde ya?anan yo?un siyasi krizlere ra?men istihbarat te?kilatlar? birlikte çal??maya devam etmi?tir. Öte yandan, bu iki ülke aras?nda farkl?la?maya ve sorunlara neden olan as?l konu ise Filistin gerçe?idir. Erdo?an, bu konuda engelin “?srail’in Filistinlilere yönelik politikalar?” oldu?unu söylemektedir.

Türkiye, NATO müttefiki olmas? ve Ortado?u’nun en güçlü ordular?ndan birine sahip olmas? dolay?s?yla ?srail ulusal güvenli?inin önemli bir bile?eni olmas?na ra?men, mevcut durumda ?srail’in bölgedeki tek seçene?i de?ildir. Zira ?srail, 2020’de ?brahim Anla?malar? gibi yeni anla?malarla bölgedeki konumunu güçlendirdi. ?srail taraf? olas? bir uzla?ma için Türkiye’nin ideoloji siyaseti perspektifini azaltmas?n? ve Filistin-?srail meselesine yönelik politikas?nda baz? de?i?iklikler yapmas?n? bekliyordu. Takip eden süreçte, Ankara’dan olas? bir uzla?ma için Hamas’a verilen deste?in durdurulmas?n? talep etti. A?ustos 2020’de ?srail, Türkiye’yi ?stanbul’daki Hamas üyelerine pasaport vermekle itham etti ve bunu ‘çok dü?manca bir ad?m’ olarak nitelendirdi. Ocak 2021’de ?srail ?u ?artlar gerçekle?tirilmedi?i sürece ili?kilerin iyile?tirilemeyece?ini ilan etti: Türkiye ?u anda ülkede ya?ayan Hamas üyelerini ihraç etmeli, Gazze ve Bat? ?eria’daki terörist faaliyetleri yönlendirmeyi b?rakmal? ve ülkeye para aktarmamal?d?r.

ABD’deki lider de?i?iminin ard?ndan ili?kilerde çok önemli bir geli?me daha ya?and? ve 12 y?ld?r Ba?bakan olan Netanyahu koalisyonu kuramad?. Seçimin dördüncü kez tekrarlanmas?n?n ard?ndan, 8 partiden olu?an yeni ?srail hükümeti 13 Haziran 2021’de güvenoyu alarak yemin etti. Böylece ?srail-Türkiye ili?kilerinde uzun süredir var olan aktörlerden biri de?i?ti. Dolay?s?yla, ikili ili?kiler aç?s?ndan iyi bilinen Netanyahu-Erdo?an ihtilaf? sona erdi. Bunun yan? s?ra, ?srail’de bir de Cumhurba?kanl??? de?i?ikli?i meydana geldi. Erdo?an ve yeni Cumhurba?kan? Herzog bir telefon görü?mesi yapt?, bu uzun y?llar sonra iki ülke aras?nda yap?lan en üst düzey görü?me oldu. Erdo?an, Herzog’u göreve ba?lamas? dolay?s?yla tebrik etti ve telefon görü?mesi yakla??k k?rk dakika boyunca devam etti. Konu?mada ikili ili?kilerin önemine, özellikle enerji, turizm ve teknoloji gibi farkl? alanlardaki büyük i?birli?i potansiyellerine de?inildi. Diyalo?un devam ettirilmesi konusunda mutab?k kalan liderlerin bu görü?mesi önümüzdeki günlerde ili?kilerde olumlu geli?meler olaca??n?n habercisi kabul edilebilir.

KAYNAKÇA

J. Abadi, “Israel and Turkey: From Covert to Overt Relations,” Journal of Conflict Studies, vol. 15, no. 2, pp. 104–128, 1995.
“Zionism – An Introduction,” Israel Ministry of Foreign Affairs. [Online]. Available: https://mfa.gov.il/MFA/AboutIsrael/History/Zionism/Pages/Zionism%20-%20An%20Introduction.aspx. [Accessed: 08-Sep-2021].
J. Abadi, “Israel and Turkey: From Covert to Overt Relations,” Journal of Conflict Studies, vol. 15, no. 2, pp. 104–128, 1995.
J. Abadi, “Israel and Turkey: From Covert to Overt Relations,” Journal of Conflict Studies, vol. 15, no. 2, pp. 104–128, 1995.
T. Karda?, “Türkiye-?srail ?li?kilerinin ‘Analiz Düzeyi’ Kapsam?nda De?erlendirilmesi,” Ortado?u Y?ll???, pp. 333–353, 2005.
S. Hassan, “Turkey’s Israel Policy Since 1945,” Proceedings of the Indian History Congress, vol. 69, pp. 921–929, 2008.
U. Uluta?, “Turkey-Israel: A Fluctuating Alliance,” SETA: Foundation for Political, Economic and Social Relations, 2010.
S. Efron, The Future of Israeli-Turkish Relations. California: Rand Corporation, 2018.
S. Hassan, “Turkey’s Israel Policy Since 1945,” Proceedings of the Indian History Congress, vol. 69, pp. 921–929, 2008.
S. Hassan, “Turkey’s Israel Policy Since 1945,” Proceedings of the Indian History Congress, vol. 69, pp. 921–929, 2008.
D. Arbell, “The US-Turkey-Israel Triangle,” Brookings: Center for Middle East Policy, vol. 24, pp.1–43, 2014.
H. Kösebalaban, “The Crisis in Turkish-Israeli Relations: What is its strategic significance? ,” Middle East Policy, vol. 17, no. 3, pp. 36–50, 2010.
Ö. Tür, “Turkey and Israel in the 2000s-From Cooperation to Conflict,” Israel Studies, vol. 17, no. 3, pp. 45–66, 2012.
H. Kösebalaban, “The Crisis in Turkish-Israeli Relations: What is its strategic significance? ,” Middle East Policy, vol. 17, no. 3, pp. 36–50, 2010.
Ö. Tür, “Turkey and Israel in the 2000s-From Cooperation to Conflict,” Israel Studies, vol. 17, no. 3, pp. 45–66, 2012.
S. Özer and G. Özcan, “Do New Democracies Support Democracy? Turkey’s Dilemmas,” Journal of Democracy, vol. 22, no. 4, pp. 124–138, 2011.
T. O?uzlu, “The Changing Dynamics of Turkey–Israel Relations: A Structural Realist Account,” Mediterranean Politics, vol. 15, no. 2, pp. 273–288, 2010.
M. Carol, “Israel’s blockade of Gaza, the Mavi Marmara Incident, and its aftermath ,” Congressional Research Service, Jun. 2010.
S. Efron, The Future of Israeli-Turkish Relations. California: Rand Corporation, 2018.
M. Alsaftawi, “Who Needs whom? Turkey and Israel agree on normalization deal,” Ist?tuto Affari Internazionali, vol. 30, pp. 1–17, 2016.
M. Alsaftawi, “Who Needs whom? Turkey and Israel agree on normalization deal,” Ist?tuto Affari Internazionali, vol. 30, pp. 1–17, 2016.
K. Kanat and J. Hannon, “Turkey-Israel Relations in The New Era: Opportunities and Challenges,” Mediterranean Quarterly, vol. 28, no. 4, pp. 64–86, 2017.
D. Heinrich, “Turkey and Israel: Animosity ends when it comes to money,” Deutsche Welle, 12-Dec-2017. [Online]. Available: https://www.dw.com/cda/en/turkey-and-israel-animosity-ends-when-it-comes-to-money/a-41766113. [Accessed: 08-Sep-2021].
T. O?uzlu, “The Changing Dynamics of Turkey–Israel Relations: A Structural Realist Account,” Mediterranean Politics, vol. 15, no. 2, pp. 273–288, 2010.
“Türkiye-?srail ?li?kileri,” Türkiye Cumhuriyeti D??i?leri Bakanl???. [Online]. Available: https://www.mfa.gov.tr/turkiye-israil-siyasi-iliskileri.tr.mfa . [Accessed: 08-Sep-2021].
“Erdogan says Turkey wants better ties with Israel, talks continue ,” AlJazeera. [Online]. Available: https://www.aljazeera.com/news/2020/12/25/erdogan-says-turkey-wants-better-ties-with-israel-talks-continue. [Accessed: 08-Sep-2021].
“Türkiye-?srail ?li?kileri,” Türkiye Cumhuriyeti D??i?leri Bakanl???. [Online]. Available: https://www.mfa.gov.tr/turkiye-israil-siyasi-iliskileri.tr.mfa . [Accessed: 08-Sep-2021].
N. Teller, “Turkey and Israel – are we to be friends?,” The Jerusalem Post, 26-Jan-2021. [Online]. Available: https://www.jpost.com/opinion/turkey-and-israel-are-we-to-be-friends-opinion-674980. [Accessed: 08-Sep-2021].