Türkiye’de Son 5 Y?lda Ya?anan Geli?meler | DI? POL?T?KA 2015 – 2020

Bu ara?t?rma dizisinde, Türkiye’nin son 5 y?lda (2015-2020) uluslararas? ve bölgesel geli?melerdeki rolü ve ülke içi durumunu inceliyoruz. Söz konusu zaman dilimi, Türkiye’nin niteliksel ve köklü de?i?ikliklere tan?kl?k etti?i döneme tekabül etmektedir. 2016’daki ba?ar?s?z darbe giri?imi, ard?ndan ülkenin yeniden yap?lanmas?, in?as?, referandum yap?lmas?, ba?kanl?k sistemine geçilmesi ve buna e?lik eden uluslararas? ve bölgesel de?i?iklikler, en önemlisi de Donald Trump’?n Amerika Birle?ik Devletleri ba?kanl???na gelmesi ve ard?ndan Joe Biden’?n Beyaz Saray’da göreve ba?lamas?yla Amerikan yönetiminin önceliklerinin de?i?ti?i y?llar… Bu süreçte, Suriye ve Libya gibi önemli bölgesel meselelere hem sahada hem de masada müdahil olan Türkiye’nin Afrika ve Orta Asya’daki rolü de artm??t?r.  Tüm bunlar?n üstüne ortaya ç?kan koronavirüs salg?n?, ekonomik, sosyal ve hatta siyasi de?i?ikliklere yol açm??t?r. Ya?anan tüm bu geli?meler, son 5 y?l? Türkiye için bir kilometre ta?? haline getirmi?tir. Bu ba?lamda enerji, sanayile?me, d?? ili?kiler, iç meseleler ve Türkiye ekonomisini mercek alt?na ald???m?z çal??malarda Türkiye’nin bölgesel ve uluslararas? rolünün yükseli?ini ve üstünlü?ünü inceleyecek ve uluslararas? konumunu geli?tirmeye yönelik mevcut tutumu ba?lam?nda Türkiye’nin kar?? kar??ya oldu?u zorluklar? ele alaca??z. Bu ara?t?rma dizisinin gerçeklerin ayd?nlat?lmas?na ve 5 y?l önceki Türkiye’ye k?yasla ?imdiki Türkiye’nin kapsaml? bir resminin çizilmesine katk?da bulunaca??n? umuyoruz.

Dr. Mustafa Al-Wahaib 
Anadolu Yak?n Do?u Ara?t?rmalar? Merkezi

1. Giri? 

Türkiye, 2015-2020 y?llar? aras?nda meydana gelen köklü iç ve d?? de?i?imleri do?rultusunda d?? politika öncelik ve ilkelerinde göreceli bir dönü?üm ya??yor.

?çeride: 2016 y?l?nda ya?anan ba?ar?s?z darbe giri?imi ve 2017 y?l?ndaki parlamenter sistemden ‘Cumhurba?kanl??? Hükûmet Sistemi’ne geçi?, Türk d?? politikas?n?n mevcut seyrini belirlemede önemli bir rol oynam??t?r.

D??ar?da: Türkiye, Suriye, Irak ve Libya’daki istikrars?z bölgesel ortam?n yan? s?ra, enerji kaynaklar? üzerindeki çat??ma; Do?u Akdeniz’de s?n?rlar?n yeniden çizilmesine ve Türkiye’nin uluslararas? arenaya yönelik askeri müdahalelerle me?gul olmas?na yol açt?. Tüm bunlar, ba?ta Avrupa Birli?i ve Amerika Birle?ik Devletleri olmak üzere Türk d?? politikas?n?n birçok tarafla ili?kilerini de?i?tirmesine yol açm??t?r. 

Türkiye’nin ‘Arap Bahar?’ olarak nitelendiren süreçle ilgili tutumu ve Körfez krizinde Katar’?n yan?nda yer almas?, Suudi Arabistan gibi stratejik ve büyük ekonomik ç?kar ve ili?kilere sahip oldu?u baz? Körfez ülkeleriyle ili?kilerinde stratejik kay?plara sebep olmu?tur.  

Bu çal??mada, Türkiye’nin bölgesel ve uluslararas? güçlere yönelik d?? ili?kilerinin seyrini ve ba?lamlar?n? inceliyor; 2015’ten bu yana ya?anan olaylar? ve de?i?imler do?rultusunda ya?anan geli?meleri detayland?r?yoruz.

Çal??man?n sonuna ekledi?imiz k?s?mda; Türkiye’nin baz? ülkelerle aras?ndaki ili?kilerde de?i?iklik olmad??? görülüyor. Bu k?sm?, Türkiye’nin söz konusu ülkelerle ili?kilerinin önemine binaen eklemeyi gerekli gördük. 

Türk d?? politikas?n? etkileyen temel faktörler

Geleneksel olarak bir ülkenin d?? politikas?, bir araç olarak sözde “girdiler ve ç?kt?lar” belirlenerek analiz edilebilir. Her ülke, d?? politikas?n? ‘de?i?mezlerini’ olu?turan ve çok uzun bir süre boyunca devam eden belirli bir dizi ilke, deneyim ve gelenek çerçevesinde yap?land?r?r. ?çsel ve küresel de?i?kenlerle ba?lant?l? olarak geli?en “de?i?en ko?ullar” diyebilece?imiz ba?ka ilkeler dizisi de vard?r.

Bu ba?lamda, Türk d?? politikas? Mustafa Kemal Atatürk taraf?ndan modern Türk devletinin ortaya ç?kmas?yla birlikte kurulmu? ve a?a??daki faktörlere göre olu?turulmu?tur:

1. Hakim olan siyasi elitlerin ideolojisi (Kemalizm):

Modern Türk devletinin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk, Türk d?? politikas?n?n gidi?at?n? belirleyen ideolojik çerçeveyi ortaya koymu?tur. Türk hükümetlerinin yönelimleri ne olursa olsun, Kemalist ilkelere uygun ilke ve politikalar, d?? politikay? belirler. Söz konusu ilkeler ise ?u ?ekildedir: 

-Laiklik:

Atatürk, laikli?i modernle?menin gerekli bir bile?eni olarak görür ve onun laiklik anlay??? sadece siyasi hayat? de?il, tüm sosyal ve kültürel hayat? kapsar. Atatürk’ün formüle etti?i laiklik ilkesine göre, devlet geçmi? dönemlerde oldu?u gibi iç ve d?? politikalar?n? dini temele göre in?a edemez ve uygulayamaz.

-Milliyetçilik:

Atatürk’e göre millet; geçmi?te bir arada ya?am??, bir arada ya?ayan, gelecekte de bir arada ya?ama inanc?nda ve karar?nda olan, ayn? vatana sahip, aralar?nda dil, kültür ve duygu birli?i olan insanlar toplulu?udur. Ona göre, bu ortakl??? sürdüren insanlar ‘millet’ olmay? hak eden insanlard?r. Atatürk, Türk milletinin ?ekillenmesinde etkili olan faktörleri ise ?öyle s?ralamaktad?r:

*Siyasi birliktelik

*Dil

*Köken

*Soy 

*Tarih

-Cumhuriyetçilik:

Cumhuriyet, Atatürk’ün temel ilkesi ve temel de?eridir. Çünkü cumhuriyet, ona göre bir devletin ve yönetimin biçimini temsil eder. Vazgeçilemezdir ve yeni Türk devletinin temelidir. Bu nedenle 1924 y?l?ndan itibaren Türkiye’de yaz?lan tüm anayasalarda cumhuriyet ilkesi korunmu?tur. Atatürk,  “Demokrasinin tam ve en belirgin ?ekli cumhuriyettir. Türk milletinin karakter ve adetlerine en uygun olan idaredir” ifadesini kullanm??t?r.

2. Tarih faktörü: Türk d?? politikas?, üç k?taya (Asya, Afrika ve Avrupa) yay?lan co?rafi bölgelere hükmeden Osmanl? ?mparatorlu?u’nun varisi olarak, tarihi ve kültürel bir ba?lama dayanmaktad?r. Osmanl? Devleti, yönetti?i toplumlar? baz? kültür, gelenek ve görenekler aç?s?ndan büyük ölçüde etkilemeyi ba?arm??t?r.

?slam ülkeleri ve Arap ülkeleri ba?lam?nda, Osmanl?’n?n dört as?r boyunca ?slam hilafetinin merkezi olmas?, ?slam ve Arap ülkeleriyle ortak tarihi ili?kilerini canland?rarak Türkiye’nin bölgesel rolünü harekete geçirmesine katk?da bulunmu?tur. Bu kültürel miras Adnan Menderes dönemi müstesna Turgut Özal dönemine kadar Türkiye’nin d?? politikas?nda öne ç?kmasa da AK Parti döneminde d?? politikaya  yans?maktad?r.

3. Jeopolitik ve jeostratejik konum: 

Türkiye’nin, Avrupa, Asya ve Orta Do?u’yu birbirine ba?layan kara köprüsü ?eklindeki stratejik jeopolitik konumu ülkenin d?? politikas?n? belirlemede önemli bir unsuru te?kil etmektedir. Bu stratejik konumu Türkiye’yi bir Balkan, Akdeniz, Kafkas, Orta Do?u ve Avrupa ülkesi haline getirmektedir. Türkiye’nin co?rafi konumu, eski Ba?bakan Mesut Y?lmaz’?n dedi?i gibi “ulusal güvenlik sendromu” yaratm??t?r. 

Ayn? zamanda bu durum, Türkiye’nin yak?n ve uzak uluslararas? geli?melere daha fazla maruz kalmas?na sebep olmaktad?r. Bu nedenle Türkiye, uluslararas? ve bölgesel siyasi dengedeki de?i?ikliklere kar?? çok hassas bir durumdad?r.

Bu ba?lamda yak?n geçmi?te, Türkiye’nin yak?n bölgesinde cereyan eden olaylar; Sovyetler Birli?i’nin da??lmas? ve Do?u Avrupa’n?n sürekli geli?mesi, Balkanlardaki Bosna-Hersek ve Kosova krizleri ve Kafkasya’da Da?l?k Karaba?, Çeçenya ve Abhazya ile ilgili çeki?melerin tamam? Ankara’n?n d?? güvenlik politikalar?n? etkilemi?tir. 1990-1991 Körfez Sava??’ndan sonra Kuzey Irak’ta ba??ms?z bir Kürt devleti kurulmas? olas?l??? güvenlik endi?elerini art?rm??t?r.. 

Ortado?u’nun bir parças? olan Türkiye, bölgedeki istikrars?zl?ktan büyük ölçüde etkilenmektedir ve bölgede istikrar? bozan herhangi bir geli?me, Türkiye için güvenlik sorunlar?na neden olabilir. Böylece, birinci ve ikinci Körfez sava?lar?, Arap-?srail sava?lar? ve son olarak da Arap Bahar? devrimlerinden sonraki güvenlik bo?lu?unun yol açt??? güvensizlik; Türkiye üzerindeki etkisini daha da a??rla?t?rd?.

2.1. Türk d?? politikas?n?n de?i?mezleri 

D?? politikada de?i?mezler, devletin d?? politikas?n? etkileyen ve ondan etkilenen, kolay kolay veya aniden de?i?tirilemeyecek, göz ard? edilemeyecek unsurlard?r. D?? politikadaki de?i?mezler, devletin bölgesel ve küresel meselelere yönelimini ifade eder. Türk d?? politikas?n?n de?i?mezleri ?u ?ekilde s?raland?r?labilir:

NATO üyeli?i: Dünyan?n en büyük askeri blo?una (NATO) üyeli?ini sürdürmek.

Avrupa’ya ba?l?l?k: Türkiye, Avrupa Konseyi ve Avrupa Güvenlik ve ??birli?i Te?kilat? dahil hemen hemen tüm Avrupa kurumlar?n?n kurucu üyesidir.

Amerika Birle?ik Devletleri ile Stratejik Ortakl?k: Türk d?? politikas?n?n pusulas?, modern Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulu?undan bu yana Amerika Birle?ik Devletleri’nin yönü ile tutarl? olmu?tur.

Orta Asya ve Kafkasya’ya Uzanma: Orta Asya ve Kafkasya bölgesindeki Türk Cumhuriyetleri,  (Özbekistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, K?rg?zistan) Türkiye ile aras?ndaki dilsel ve etnik ba?lar nedeniyle d?? politikan?n de?i?mezlerinden biri haline gelmi?tir. 

Karadeniz’in güvenli?i: Rusya ile ili?kiler ve Karadeniz’in güvenli?i stratejik bir eksen olu?turmaktad?r.

2-2. Türk d?? politikas?ndaki de?i?kenler

D?? politikadaki de?i?im, mütevazi ve tekrar eden de?i?imi de?il, daha geni? bir göreli de?i?imi içeren bir fenomen olarak tan?mlan?r. Devletin temel e?ilimlerini, d?? politikan?n yeniden yap?land?r?lmas?n? veya bürokratik devlet kurumlar?n? ve toplumu (sistem demokratik ise) bu de?i?ikli?i yapmaya ikna etmeyi gerektiren de?i?iklik radikal bir de?i?ikliktir ve bu tür radikal de?i?iklikler tekrarlanmaz.

Bir önceki noktada, hükümetlerin ve zaman?n de?i?mesiyle de?i?meyen Türk d?? politikas?ndaki temel faktörleri ve de?i?mezleri incelemi?tik. Burada ise Türk d?? politikas?n?n ç?karlar? içinde de?i?ime u?rayabilen en önemli meseleleri inceleyece?iz. Bu meseleler; Balkanlar ve Ortado?u olmak üzere iki gruba ayr?lmaktad?r. Türkiye’nin bu bölge ülkeleriyle olan politikalar?, bölgesel ve uluslararas? siyasi de?i?imlere, bu ülkelerin ya?ad??? olaylara ve bunlardan ç?kan sonuçlara göre de?i?mektedir.

2-2-1. Orta Do?u

Türkiye’nin Orta Do?u ülkelerine yönelik politikas?, zaman dilimlerinin ve Türk hükümetlerinin de?i?mesine ba?l? olarak de?i?kenlik göstermi?tir. 1950’lerde tek parti döneminde Arap ülkeleriyle ili?kileri durgun olan Türkiye, Sovyetler Birli?i’nin çökü?üne kadar olan süreçte k?smi de?i?ikliklere tan?k oldu. AK Parti’nin iktidara gelmesi, Arap ülkeleri ve ?ran gibi bölge ülkeleriyle büyük bir yak?nla?may? ortaya ç?kard?. Türkiye, bölgedeki çok say?da ülke ile d?? ticaret hacmini geni?letti.

2-2-2. Rusya ve Balkanlar

Türkiye’nin Rusya ve Balkan ülkelerine yönelik politikas?, uluslararas? olaylarla birlikte de?i?im göstermi?tir. Türk-Rus ili?kilerinin genel atmosferinde her zaman ‘dü?manl?k’ hakim olmu?tur. So?uk Sava? sürecinde, Türkiye’nin Bat? Blo?unun yan?nda yer almas?, Orta Do?u ve Asya’daki Sovyet yay?lmac?l???na kar?? koymak için NATO’ya üye olmas?yla iki ülke aras?ndaki mücadele artm??t?r. Sovyetler Birli?i’nin da??lmas? sonras?nda ve 1990’larda, Türkiye ve Rusya aras?ndaki ili?kiler Türk d?? politikas?n?n önemli bir k?sm?n? olu?turmaya ba?lam??t?r. Özellikle Rus gaz?n?n Türkiye’ye ihraç edilmesine yönelik boru hatt? projeleri bu ili?kilerin ba?lang?ç noktas?n? olu?turmu?tur. AK Parti iktidar?n?n ba?lad??? 2002’den bu yana iki ülke aras?ndaki ticaret hacminin de?eri de artm??t?r.

Balkan ülkelerine gelince, So?uk Sava? döneminde Türkiye, Bat? Blo?u için ileri bir üs olarak Balkan ülkelerine büyük önem vermi? ve stratejik öneminden büyük ölçüde yararlanm??t?r. Türkiye’nin Balkan ülkelerine verdi?i önem, zaman zaman siyasi etkilerden kaynaklanan dalgalanmalara da maruz kalm??t?r. 

Balkanlar bölgesi, Bosna sava?? s?ras?nda Türkiye’nin önceliklerinden biri haline gelmi?; daha sonra ise Sovyetler Birli?i’nin da??lmas?, Bosna sava??n?n sona ermesi, bölgede istikrar?n yeniden sa?lanmas? ve Ortado?u’da güvenlik tehditlerinin do?mas? ile bu öncelik d?? politikada gerilerde kalm??t?r.

2-3. Türk D?? Politikas?n?n Stratejileri

Türk d?? politikas?, a?a??da k?saca özetledi?imiz üç ana stratejiye dayanmaktad?r:

2-3-1. Birinci strateji: Yurtta sulh, cihanda sulh

Türkiye, d?? politikas?nda, devletin kurulu?undan günümüze kadar “Yurtta sulh, cihanda sulh” stratejisi izlemi?tir. Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk taraf?ndan belirlenen bu strateji, Türk d?? politikas?n?n en önemli de?i?mezlerinden biridir.

Türkiye, d?? ili?kilerde bar??ç?l yöntemlere ba?vurmak anlam?na gelen bu stratejiyi uluslararas? hukuk ilkelerine sayg? duyarak izlemi?tir. Türkiye ba??ms?zl???n? ve kendisini o dönem meydana gelen sava?lardan korumak için kurulu?unun ba?lang?c?nda bu stratejiyi benimsemi?tir.

Türkiye, ?u sebeplerden dolay? “Yurtta sulh cihanda sulh” stratejisini benimsemi?tir: 

• Ba??ms?zl???n? korumak,
• Devleti Avrupa’daki büyük güçler aras?nda sürmekte olan sava?lardan muhafaza etmek, 
• Yenilgi halinde, devleti sava?ta galip gelen ülkelerden birinin mandas? haline gelmekten korumak.

2-3-2. ?kinci strateji: ‘S?f?r Sorun’ Stratejisi

Eski D??i?leri Bakan? Ahmet Davuto?lu taraf?ndan “bölge ülkeleriyle dostane ili?kiler kurmak” anlam?na gelen “s?f?r sorun” stratejisi birkaç temel ilkeye dayanmaktad?r:

Güvenlik ve özgürlük aras?ndaki denge (Devletin ulusal güvenli?ine zarar vermemek için ifade özgürlü?ünün ve demokrasinin belirli yasalara tabi olmas?), kom?ularla sorunlar?n olmamas? (Suriye ve K?br?s sorunlar?n?n sona ermesi, Ermenistan ile ili?kilerin normalle?tirilmesi gibi), çok boyutlu bir d?? politika (yani tek bir uluslararas? tarafa ba?l? kalmamak, burada kastedilen Bat? Blo?udur. Türkiye’nin ç?karlar?n? garanti alt?na alacak ve dengeyi sa?layacak ?ekilde Do?u’ya da aç?l?m yap?lmas?), aktif bölgesel politika (bölge ülkelerinin ili?kilerini güçlendirerek bölgedeki Türk rolünü canland?rmas?), yeni bir diplomatik tarz (d?? politika gündemine hakim olan kronik farkl?l?klar? terk ederek enerjisini uluslararas? ili?kilerde harcamay? esas almas?).

Bu strateji üzerinde çal??malar 2002 y?l?nda Adalet ve Kalk?nma Partisi’nin iktidara gelmesiyle ba?lam?? ve Türkiye bu stratejiye dayal? olarak çe?itli giri?imlerde bulunmu?tur. Bunlardan en önemlileri ?unlard?r:

• K?br?s sorununu çözme giri?imi
• Suriye ile yap?lan askeri operasyonlar?n sona ermesi 
• Ermenistan ile ili?kilerin normalle?mesi
• Asya, Latin Amerika ve Afrika gibi geli?mekte olan uluslararas? bölgelerle ili?kilerin güçlendirilmesi.

Türkiye, 2015 y?l?na kadar di?er ülkelerde s?f?r sorun ve müdahale etmeme stratejisini sürdürdü. Bu strateji “yumu?ak güç” kullan?m?n? destekliyordu.

2-3-3. Üçüncü strateji: Mavi Vatan Stratejisi 

‘Mavi Vatan’ Doktrini’nin kökeni, Türk Amiral Cem Gürdeniz taraf?ndan 2006 y?l?nda haz?rlanan bir plana dayanmaktad?r. Bu doktrin, Bahçe?ehir Üniversitesi Deniz ve Stratejik Ara?t?rmalar Ba?kan? Emekli Amiral Prof. Dr. Cihat Yayc? taraf?ndan belirginle?tirilmi?tir. Türkiye’nin iddial? bir diplomasi, askeri araçlar, enerji ve di?er ekonomik kaynaklara eri?im yoluyla Akdeniz, Ege ve Karadeniz’deki nüfuzunu ve geni?lemesini vurgulayan doktrin, “sert güç” stratejisini temsil etmektedir. Cumhurba?kan? Erdo?an, Türkiye’nin ba??ms?zl???n? d?? politikan?n her alan?nda savunmak ve çevresine nüfuz etme çabalar? ba?lam?nda 2015 y?l?nda Mavi Vatan Doktrini’ni ulusal bir “ileri savunma” stratejisi olarak benimsedi. Mavi Vatan doktrini kapsam?nda Türkiye deniz silahlar?n? önemli ölçüde geli?tirdi. Bu konunun detaylar?na “Türkiye’de son 5 y?lda ya?anan geli?meler, Savunma Sanayi: 2015-2020” dosyas?ndan ula?abilirsiniz.

Türkiye ?u anda, Mavi Vatan vizyonunu uygulamak için askeri güç kullanmaya daha istekli görünüyor. Bunu; Do?u Akdeniz’de petrol arama güvenli?ini sa?lamak için askeri f?rkateynlerini konu?land?rmas?, Libya’ya askeri müdahalede bulunmas? ve Azerbaycan ve Katar gibi müttefiklerini kendi güçleriyle desteklemesinden anlamak mümkün.

3. Türk-Rus ili?kileri

Türk d?? politikas?ndaki de?i?mezlere ve de?i?kenlere göre bak?ld???nda, Türkiye’nin Rusya ile ili?kileri “de?i?ken” olarak s?n?fland?r?lmakta ve iki ülke aras?ndaki ili?kilerde her zaman çat??ma ve dü?manl???n hakim oldu?u görülmektedir. Tarihi aç?dan incelendi?inde; Osmanl? Devleti, as?rlard?r ?stanbul ve Çanakkale bo?azlar?n? kontrol etme arzusu ta??yan Rus ?mparatorlu?u’na kar?? 12 sava? vermi?tir. Tablo-1 bu sava?lar? göstermektedir:

Tablo-1: Türkiye ile Rusya aras?ndaki sava?lar?n özeti

S?ralama	Tarih	Sava??n sonucu
1.Osmanl?-Rus Sava??	1568-1570	Rusya kazand?
2.Osmanl?-Rus Sava??	1676-1681	–
3.Osmanl?-Rus Sava??	1686-1700	Rusya, Osmanl? topraklar?n?n bir k?sm?n? i?gal etti
4.Prut Sava??	1710-1711	Osmanl? Devleti kazand?, kaybetti?i topraklar? geri ald?
5.Osmanl?-Rus-Avusturya Sava??	1735-1739	Osmanl? Devleti, Belgrad Sözle?mesi ile Belgrad ve S?rbistan topraklar?n?n bir k?sm?n? ele geçirdi
6.Osmanl?-Rus Sava??	1768-1774	Rusya’n?n zaferiyle sonuçland?, K?r?m topraklar?n?n bir k?sm? Rus hakimiyeti alt?na girdi
7.Osmanl?-Rus Sava??	1787-1792	Rusya kazand?, Osmanl? K?r?m’? Rus topra?? olarak tan?d?
8.Osmanl?-Rus Sava??	1806-1812	Rusya, Besarabya kentini topraklar?na katt?
9.Osmanl?-Rus Sava??	1828-1829	Rusya, Tuna Prensli?i’ni i?gal etti ve Yunanistan Osmanl?’dan ba??ms?zl???n? ilan etti
10.K?r?m Sava??	1853-1856	Osmanl?, ?ngiliz ve Frans?zlar?n zaferiyle sonuçland?. Rusya Moldova’y? terk etti ve kanunen Osmanl?’n?n Tuna Prenslikleri üzerindeki egemenli?ini tan?d?
11.Osmanl?-Rus Sava??(93 Harbi)	1877-1878	Rusya ve müttefiklerinin zaferiyle sonuçland?. Romanya, S?rbistan, Karada? ve Bulgaristan Osmanl? Devleti’nden fiili olarak ba??ms?zl???n? ilan etti
12.Birinci Dünya Sava??	1914-1918	Almanya ve Osmanl?lar?n Ruslara kar?? zaferiyle sonuçland?. Rusya’n?n i?gal etti?i topraklar? Osmanl? Devleti’ne iade etmesini içeren Kars Anla?mas? imzaland?

Birçok meselede ülkenin ç?karlar? çat??maya devam etti. Burada, özellikle Rusya’n?n Suriye, Ermenistan, Gürcistan, Abhazya, Güney Osetya’n?n ayr?l?kç? bölgeleri, K?r?m ve son olarak Türkiye’yi askeri  ku?atma korkusu ya?att??? Libya’daki yay?lmac?l???n? içeren 2015-2020 dönemine odaklan?yoruz.

Türkiye’de AK Parti iktidar?” döneminde iki ülke aras?ndaki ili?kilerin uyumlu seyretmesinin arkas?ndaki itici güç ekonomik ili?kiler olmu?tur. Rusya, Türkiye’nin en önemli ticaret ortaklar?ndan biridir ve iki ülke aras?ndaki ticaret hacmi 2019’da 26 milyar dolar? bulmu?tur. Türkiye’nin Rusya’ya ihracat de?eri 3.854 milyar dolar, Rusya’dan ithalat?n?n de?eri ise 22.454 milyar dolard?r. Rusya’dan yap?lan en önemli ithalat maddelerinin ba??nda enerji kaynaklar? gelmektedir. Akkuyu Nükleer Santrali, TürkAk?m do?algaz boru hatt? ve Mavi Ak?m hatt? gibi enerji projeleri iki ülke ili?kilerinin sa?lam zeminini olu?turmaktad?r. Türkiye ile Rusya aras?nda turizm sektörü de önemli i? birli?i alanlar?ndan biridir. Nitekim, 2019 y?l?nda 7 milyondan fazla Rus turist Türkiye’yi ziyaret etmi?tir.

3-1. Karadeniz’in Güvenli?i

Deniz güvenli?i, Türk d?? politikas?n?n öncelikleri aras?ndaki de?i?mezlerdendir. Rusya ve Türkiye, Karadeniz’deki nüfuz alanlar?n? art?rmak için sürekli rekabet halindedir.

Tarihi olarak: Rusya, s?cak denizlere ula?mak ve ?stanbul ile Çanakkale bo?azlar?n? kontrol etmek için as?rlard?r çabalad?. Bu amaca ula?mak için daha önce Osmanl? Devleti’ne kar?? on iki sava?a kat?lm??t?r (Tablo-1). Ancak bo?azlar? kontrol etme hayaline ula?amam??t?r.

Aksine, Türkiye ve di?er ülkelerle gemilerin bo?azlardan geçi?ini düzenleyen uluslararas? anla?malar yapmakla yetinmi?tir. 1936’da ?sviçre’de imzalanan Montrö Bo?azlar Sözle?mesi, gemilerin geçi?ini düzenleyen son anla?mayd?. Anla?ma (Türkiye, Sovyetler Birli?i, Birle?ik Krall?k, Japonya, Bulgaristan, Fransa, Yunanistan, Romanya, eski Yugoslavya) taraf?ndan imzalanm??t?r ve anla?man?n en önemli hükümleri ?unlard?r: 

• ?stanbul ve Çanakkale bo?azlar?n?n tam kontrolünün Türkiye’ye verilmesi

• Askeri gemilerin geçi?inin düzenlenmesi

• Bar?? zaman?nda ticaret gemilerinin bo?azlarda bayrak ve yükü ne olursa olsun tam dola??m ve seyrüsefer serbestisinin sa?lanmas?

• Anla?ma ile Türk ordusunun bo?az?n yak?n?nda yeniden silahland?r?lmas?na imkan verilmesi

• Türkiye’nin sava? zamanlar?nda veya sald?r? tehdidi alt?ndayken bo?az? yabanc? sava? gemilerine kapatma hakk?n?n teyidi

• Türkiye’ye kendisi ile sava? halindeki ülkelere ait ticari gemilerin transit geçi?ini reddetme hakk? verilmesi

• Karadeniz’e k?y?s? olmayan ve askeri gemi göndermek isteyen ülkelerin hareket saatinden 8 gün önce Türkiye’ye haber vermesi

• Toplam a??rl??? 15 bin ton olan dokuzdan fazla yabanc? sava? gemisinin ayn? anda Bo?azlardan geçememesi

• Karadeniz ülkelerinin sava? gemilerinin aç?k kargo ile geçmelerine izin verilmesi ve koruma gemilerinin say?s?n?n iki muhribi geçmemesi.

Rusya, en fazla ticari gemi ve denizalt?na sahip ülke oldu?u için, anla?madan en çok yararlanan Sovyetler Birli?i varisi olarak kabul ediliyor. Türkiye, Rusya’n?n 2014 y?l?nda K?r?m’? ilhak etmesine kar?? ç?kt?. Çünkü bu hamle, Rusya’n?n deniz kapasitesini ve alan?n? geni?letmesine neden oldu?u gibi, stratejik dengeyi kendi lehine çevirmesine yol açt?. K?r?m’?n i?galinden sonra, Rusya’n?n k?y? ?eridi 475 kilometreden bin 200 kilometreye ç?kt?. Bir ba?ka deyi?le; toplam deniz k?y?s?n?n yakla??k yüzde 25’i kadar geni?lemi? oldu. Bu, kabaca Türkiye’nin Karadeniz’deki k?y? ?eridinin uzunlu?u kadard?r. Türkiye’nin toplam k?y? ?eridinin yakla??k yüzde 35’ini olu?turan Karadeniz k?y?s? bin 785 kilometredir. Rusya, K?r?m’daki askeri varl???yla co?rafi olarak Türkiye k?y?lar?na daha yak?n hale geldi. Rusya’n?n ilhak?, Türkiye’nin tarihi olarak kendisi ile yak?n ba?lar? olan K?r?m Türk Tatarlar? hakk?ndaki endi?elerini de art?rd?. Rusya’n?n K?r?m’? ilhak etmesine kay?ts?z kalmayan Türkiye, Karadeniz k?y?s?na askeri y???nak yaparak kar??l?k verdi ve NATO’yu denizde konu?lanmaya te?vik etti. Rusya’n?n K?r?m’? i?gali, Ukrayna ile ya?anan siyasi kriz ve Türkiye’nin Ukrayna’n?n yan?nda yer almas? gibi geli?meler, her iki ülke için de stratejik sonuçlar do?urdu.

3-2. Da?l?k Karaba? anla?mazl???

Türk d?? politikas?nda Azerbaycan ile ili?kiler, de?i?mezler aras?nda s?n?fland?r?lmaktad?r. Bu nedenle Türkiye, Da?l?k Karaba? meselesinde Azerbaycan’? her alanda desteklemi?tir.

Da?l?k Karaba? meselesinde Rusya Ermenistan’?, Türkiye ise Azerbaycan’? destekliyor. Moskova’n?n Ermenistan ile savunma anla?mas? bulunurken, Türkiye’nin ise Azerbaycan ile stratejik ortakl??? ve kar??l?kl? destek anla?mas? var. Çünkü Türkiye’nin Azerbaycan ile ili?kisi Türk d?? politikas?n?n de?i?mezlerinden biri. Nisan 2016’da Da?l?k Karaba?, 1994 y?l?nda Ermenistan ve Azerbaycan’?n ate?kes imzalamas?ndan bu yana en ?iddetli günlere tan?k oldu. 2016 y?l?ndaki askeri operasyonlarda, Azerbaycan ordusu karada küçük kazan?mlar elde etti ve bu askeri operasyonlarda her iki ülke için de büyük kay?plar ya?and?. Askeri t?rman?? dönemi, Rusya ile Türkiye aras?nda da söz düellosuna tan?k oldu. Cumhurba?kan? Erdo?an, Rusya’y? Ermenilerin yan?nda yer ald?klar? için ele?tirirken, bu t?rman??a bir de Türkiye’nin Rus Su-24 uça??n? dü?ürmesi eklendi ve iki ülke aras?ndaki ili?kiler daha da gerildi.

Tarihi olarak: Rusya, Azerbaycan’a kar?? tüm anla?mazl?klar?nda Ermenistan’? destekledi. Ancak 2020 y?l?nda iki taraf aras?nda ya?anan son sava?ta, mesele ba?ka bir hal ald?. Ermenistan’da 2018 devrimi sonras? Rus kar??t? bir hükümetin göreve gelmesi nedeniyle, Rusya; Ermenistan’a yeterli deste?i sa?lamad?. Türkiye ise Azerbaycan hükümetini askeri dan??manlar ve silahlarla desteklerken, siyasi deste?ini de esirgemedi. Azerbaycan hükümetinin i?gal alt?ndaki birçok bölgeyi yeniden ele geçirmesi bu ?ekilde mümkün olmu?tu.

3-3. Suriye sava??

Türk d?? politikas?n?n etkili unsurlar?ndan biri olan co?rafi faktöre istinaden, Suriye; iç istikrars?zl?k ve farkl? askeri gruplar?n yay?lmas? nedeniyle Türkiye için tehdit kayna?? haline gelmi?tir. Bu ba?lamda, Suriye meselesi, Türk d?? politika öncelikleri aras?nda büyük bir yer edinmi?tir. 

Suriye’deki Rus-Türk müdahalesinin ili?kileri yeniden ?ekillendirmede önemli bir rolü vard?, çünkü Suriye iç sava?? Rusya ve Türkiye’yi 2012-2016 döneminde bir çat??ma haline getirmi?ti. Türkiye, Suriye rejimini devirmek amac?yla Suriye muhalefetini desteklerken Rusya, Suriye rejimini askeri olarak desteklemek için güçlerini Eylül 2015’te Suriye’ye yerle?tirdi. Rus Hava Kuvvetleri, rejim güçlerinin sava??n gidi?at?n? de?i?tirmesine ve ülke topraklar?n?n büyük bir bölümünü muhalefetten geri almas?na yard?mc? oldu. ?ki ülke aras?ndaki ili?kiler, Suriye meselesinde ç?karlar?n çat??mas? nedeniyle büyük ölçüde gerildi.  

2015 y?l?nda Türkiye, Suriye-Türkiye s?n?r?nda bir Rus Sukhoi uça??n? dü?ürmü? ve iki ülke aras?ndaki ili?kiler daha da gerilmi?ti. Ayn? y?l iki ülke aras?nda uça?? dü?ürme krizi a??lm?? ve Suriye dosyas?nda “Astana, Soçi” gibi siyasi anla?malar ortaya at?larak iki ülke aras?nda koordinasyon yeniden sa?lanm??t?.

3-4. Ekonomik ili?kiler

Rusya; ticaret, altyap?, ula??m, enerji, tar?m ve turizm sektörlerinde Türkiye’nin Almanya’dan sonra en büyük ikinci ekonomik orta?? konumunda. 

2016 y?l?nda Rusya, Türkiye’ye çe?itli ekonomik yapt?r?mlar uygulad? ve bu da 2015’de 23,9 milyar dolar olan iki ülke aras?ndaki ticaretin, 2016’da 16,8 milyar dolara dü?mesine yol açt?.

En büyük durgunlu?u turizm, ard?ndan da gayrimenkul sektörü ya?ad?. ?ki sektördeki durgunlu?un Türkiye’ye zarar? 10 milyar dolar gibi bir rakamd?. Bu da gayri safi yurtiçi has?las?n?n yüzde 1’inden daha fazlas?na tekabül ediyor. 

Bu arada, iki ülke aras?ndaki toplam ticaretin büyük bölümünü olu?turan Rus gaz ihracat? k?s?tlama olmaks?z?n devam etti.

Rusya, 2016 y?l?n?n sonuna do?ru, uça??n dü?ürülmesinin ard?ndan Türkiye’ye uygulad??? ekonomik yapt?r?mlar?n ço?unu kald?rd? ve iki ülke aras?ndaki ticaret 2018’in ilk yar?s?nda y?ll?k yüzde 37 artarak 13,3 milyar dolara ula?t?. Türkiye’nin Rusya’ya ihracat? yüzde 47, Rusya’dan yapt??? ithalat ise yüzde 36 artt?. TürkAk?m? hatt? projesi yeniden devreye al?nd? ??ve elektrik üretmek için Akkuyu nükleer santrali in?as?na devam edildi.

Ekonomik ili?kilerin düzenlenmesi için ortak bir fon kuruldu. Bu fonun amac? dolar yerine yerel para birimleri üzerinden ticaret al??veri?ini te?vik etmekti.

Türkiye, Rusya’ya ait silah ?irketi Almaz Central Design Bureau ile 29 Aral?k 2017’de iki adet S-400 füzesi tedariki için bir sözle?me imzalayarak Rusya ile savunma alan?ndaki i? birli?ini güçlendirdi. Bu ad?m Avrupa Birli?i ve Amerika Birle?ik Devletleri taraf?ndan reddedildi.

4. Türkiye-ABD ili?kileri

Geçti?imiz y?llar boyunca -bu çal??ma yaz?l?ncaya kadar- Türkiye-ABD ili?kileri stratejik’ olarak nitelendirilmi? ve iki ülke aras?ndaki ili?kiler, Türk d?? ili?kilerinin de?i?mezleri aras?ndad?r. Ancak son dönemde özellikle de 15 Temmuz darbe giri?iminin ard?ndan ya?anan baz? anla?mazl?klar nedeniyle iki ülke aras?ndaki ili?kilere gerginlik hakim olmu?tur. Dolay?s?yla NATO üyesi iki ülkenin klasik ili?kileri, ?ekilsel dahi olsa de?i?mi? ve bu klasik tarzdan uzakla?m??t?r.  

?ki ülke aras?nda ya?anan anla?mazl?klar aras?nda öne ç?kan dosyalar? ?u ?ekilde s?ralayabiliriz:

4-1. Birinci konu: Rahip Bronson’?n tutuklanmas?

Yakla??k yirmi y?ld?r Türkiye’de ya?ayan ve ?zmir’de bir kilisede görev yapan ABD’li papaz Andrew Bronson’?n Türk makamlar?nca Ekim 2016’da tutuklanmas?yla iki ülke aras?ndaki gerginlik t?rmand?. Rahip Bronson, casusluk, FETÖ ve PKK ile ba?lant?l? olmakla suçlan?yordu. ABD rahibin tutuklanmas?na Türk hükümetindeki iki bakana yapt?r?m uygulayarak yan?t verdi.

A?ustos 2018’de, rahibin serbest b?rak?lmas? için iki ülke aras?nda yürütülen diplomatik temaslar?n ard?ndan Trump, Türk hükümetinin uluslararas? serbest piyasaya ayk?r? oldu?u gerekçesiyle Türk alüminyum ve çelik ithalat?n? reddetti?ine ili?kin yeni bir ekonomi politikas? aç?klad?.

Türk polisinin, Amerikan konsoloslu?unda çal??an Amerikan ve Türk vatanda?lar?n? FETÖ ile ba?lant?lar? nedeniyle tutuklamas?n?n ard?ndan Türkiye ile ABD aras?ndaki güvensizlik belirtileri doru?a ula?t?. Ekim 2018’de serbest b?rak?lan Bronson, ABD’ye iade edilmi?, bunun sonucunda iki ülke aras?ndaki ili?kilerin bozulmas?na neden olan Türkiye’ye yönelik yapt?r?mlar k?smen kald?r?lm??t?.

4-2. ?kinci konu: Gülen’in ?adesi Talebi

Fethullah Gülen 1999’dan beri ABD’de ya??yor ve Gülen ve grubu 2016 askeri darbesinin ilk ?üphelileri olarak kabul ediliyor. Darbe giri?iminden bir süre sonra Türk hükümeti darbe giri?imini Fethullah Gülen ve hareketinin organize etti?ini ifade ederek ABD’den iadesini talep etti. ABD, Türkiye’nin talebini defalarca reddetti, bu da iki ülke aras?ndaki gerilimi daha da art?rd?.

4-3. Üçüncü konu: S-400 krizi

ABD, Türkiye’nin Amerikan “Patriot” hava savunma füze sistemleri sat?n alma anla?mas?na yönelik taleplerini reddederek, Türkiye’yi S-400 hava savunma füze sistemleri elde etmek amac?yla Rusya’ya yönelmeye sevk etti.

ABD, Türkiye’nin S-400’ü sat?n almas?na, füze sisteminin NATO savunma sistemleriyle birlikte çal??amayaca?? ve NATO’nun savunmas?nda bir zay?fl?k yarataca?? için kar?? ç?kmaktad?r. Ayr?ca ABD, S-400’ün yeni nesil F-35 sava? uçaklar? hakk?nda bilgi toplayabilece?ine dair endi?eleri oldu?unu belirtti. Türkiye ise füze sisteminin hava sahas?n? korumak için gerekli oldu?u yan?t?n? verdi.

ABD, S-400 anla?mas?n? tamamlamas?na cevaben Türkiye’nin F-35 üretimine kat?lmas?n? ve Türkiye’ye F-35 sat?lmas?n? durdurma karar? ald? ve Türkiye’ye ekonomik yapt?r?m uygulama tehdidinde bulundu.

4-4. Dördüncü dosya: YPG VE SDG’ye ABD deste?i

ABD, Türkiye’nin, ABD ve Avrupa Birli?i taraf?ndan terörist olarak tan?mlanan PKK ile yak?n ba?lar? olan Suriye’deki YPG militanlar?n? destekliyor. Türkiye, ABD’nin DEA?’la sava?ma gerekçesiyle YPG milislerine verdi?i deste?i sürekli olarak k?n?yor. Türkiye, ABD’nin YPG ile ortakl?k yaparak,  Ankara’n?n ulusal güvenlik endi?elerini önemsemedi?ini  iddia ediyor. 

Türk birliklerinin 2018 y?l?nda Suriye’nin kuzeybat?s?ndaki Afrin’de, 2019’da ise kuzeydo?u Suriye’nin Cerablus ve Rasulayn kentlerindeki SDG birliklerine yönelik gerçekle?tirdi?i askeri operasyonlar?n ard?ndan ABD ile Türkiye aras?ndaki gerilim doru?a ula?t?.

Öte yandan Türkiye, s?n?r üzerinde 480 kilometre uzunlu?unda ve 32 kilometre derinli?inde bir koridor olu?turmak üzere düzenledi?i operasyona, ulusal güvenli?ini korumak istedi?ini gerekçe gösteriyor. Yakla??k 3.6 milyon Suriyeli mülteciyi güvenli bölgeye yerle?tirmeyi ve topraklar?n? hedef alan bir terör güvenlik kemerinin olu?mas?n? engellemek istedi?ini belirtiyor.

ABD, Türk güçlerinin YPG’ye kar?? operasyon düzenlemesini reddetmi? ve bu görü?ünü, operasyonun “DEA?’a kar?? verilen sava?a yo?unla?mas?n? engelleyerek, dikkatleri da??tt???” ?eklinde gerekçelendirmi?tir. 

4-5. ABD’nin Türk-Rus anla?mazl?klar?na yönelik bak?? aç?s?

Türkiye ve Rusya, Suriye, Libya ve Azerbaycan’daki Da?l?k Karaba? gibi askeri çat??malar?n hakim oldu?u birçok bölgede ç?kar mücadelesi içinde  yer al?yor.

?ABD’nin Türkiye ile Rusya’n?n kar?? kar??ya geldi?i meselelere ili?kin vizyonlar?yla ilgili farkl? görü?ler var.

ABD’de baz? kesimler Türkiye’yi NATO müttefiki olarak görüyor, Rusya’n?n Orta Do?u’daki varl???na kar?? bir denge unsuru olarak tan?ml?yor ve bocalayan ABD-Türkiye ili?kilerini canland?rmak için Rusya’ya kar?? ortak muhalefetin temel aktörü olabilece?ine inanma e?iliminde. 

ABD D??i?leri Bakan? Mike Pompeo’nun Suriye Özel Temsilcisi ve Uluslararas? DEA? ile Mücadele Koalisyonu Özel Temsilcisi olarak görev yapan eski ABD Büyükelçisi James Jeffrey’in 2020’de Türkiye ile Suriye aras?ndaki çat??malar?n ard?ndan yapt??? aç?klamalar bu vizyonu do?rular nitelikte. Jeffrey, Türkiye’nin ?dlib’deki rolünü överek, Türkiye’nin Suriye’deki askeri misyonuna ABD veya NATO’dan maddi destek sa?lama olas?l???ndan bahsetmi?ti. Bu Türkiye’nin Rusya’ya kar?? bir kar?? a??rl??? temsil etti?i ?eklinde aç?klanabilir. Bu aç?dan, Rusya ile Türkiye aras?ndaki rekabet iki ülke aras?ndaki koordinasyonu güçlendirdi. Bunun neticesinde, Türk-Rus ili?kileri daha güçlü hale geldi. Bu da Türkiye’yi nispeten bat? cephesinden uzakla?t?rd?.

5. Türkiye-Avrupa Birli?i ili?kileri

Türkiye’nin Avrupa Birli?i ile ili?kisi organik bir ili?kidir ve kar??l?kl? kazanmaya dayal?d?r. ?ki taraf da kendi ulusal güvenlikleriyle ilgili birçok konuyu payla?maktad?r. Türkiye, birçok Avrupa kurumunun üyesi oldu?u için Avrupa Birli?i ile olan ili?kisini d?? politikadaki en önemli konulardan biri olarak görmektedir. AB ile ili?kiler, son zamanlarda iki taraf aras?nda ç?kan anla?mazl??a ra?men Türk d?? politikas?n?n de?i?mezlerinden biridir.

Fransa Ba?bakan? Emmanuel Macron, Eylül 2017’de Atina’ya yapt??? ziyarette Yunan Kathimerini gazetesine verdi?i röportajda,  “Türkiye, gerçekten de son aylarda Avrupa Birli?i’nden uzakla?m?? ve endi?e verici derecede ileri gitmi? olabilir. Ancak ba?ta göç s?k?nt?s? ve terör tehdidi olmak üzere bugün kar?? kar??ya oldu?umuz birçok krizde hayati bir orta??m?z olmas?ndan dolay? ili?kilerin kopmas?na kar??y?m” ifadelerini kullanm??t?. Macron’un aç?klamas?, çok say?da Avrupa ülkesinin Türkiye’ye yönelik konumunu gösteriyor. Gergin ili?kilere ra?men Türkiye, göç ve güvenli?in yan? s?ra ekonomide de Avrupa Birli?i ile önemli bir ortak olmaya devam ediyor.

2015-2020 y?llar? aras?ndaki uluslararas? arenada cereyan eden olaylar?n seyrine göre Avrupa Birli?i ile Türkiye aras?ndaki ili?kinin ?ekillenmesinde ?u 4 konu büyük rol oynam??t?r:

• Do?u Akdeniz ve Enerji Güvenli?i.
• Mülteci meselesi.
• Ekonomik ili?kiler.
• Terörle mücadele.

5-1. Do?u Akdeniz ve Enerji Güvenli?i:

Avrupa Konseyi, Aral?k 2019’da Türkiye ve Libya aras?ndaki su hatlar?n?n  s?n?rland?r?lmas?na ili?kin anla?man?n; üçüncü taraf ülkelerin (K?br?s ve Yunanistan) egemenlik haklar?n? ihlal etti?ini savunarak Türkiye ve Libya’ya kar?? bir tutum ald?. Türkiye, 2019 y?l?nda askeri gemi ve botlar?n yan? s?ra Do?u Akdeniz’e sondaj gemileri göndererek güvenlik önlemlerini art?rd?. Bu t?rman??, Avrupa Birli?i’nin muhalefetine yol açt??? gibi Türkiye’ye kar?? ciddi ekonomik yapt?r?m tehditlerini de beraberinde getirdi.

13 Temmuz 2020’de Avrupa Birli?i d??i?leri bakanlar?, K?br?s’?n talebi üzerine, Türkiye’nin Do?u Akdeniz’deki arama ve ke?if faaliyetlerine yönelik yapt?r?m listesi haz?rlamay? kabul etti. 23 Temmuz 2020’de Fransa Cumhurba?kan? Emmanuel Macron, Avrupa Birli?i’nin Do?u Akdeniz’deki politikalar? nedeniyle Türkiye’ye yapt?r?m uygulanmas?n? talep ederek, Türkiye’nin egemenliklerini ihlali kar??s?nda K?br?s ve Yunanistan’?n tamamen arkas?nday?z.” dedi. Fransa, K?br?s deniz üssü Marie’de Frans?z sava? gemilerine hizmet vermek üzere Güney K?br?s ile bir anla?ma  imzalad?. Fransa Cumhurba?kan?, Do?u Akdeniz’deki Frans?z kuvvetlerine Yunanistan’a askeri yard?m sa?lama talimat? verdi. Fransa, askeri i?birli?i anla?mas? kapsam?nda K?br?s’?n münhas?r ekonomik bölgesinde askeri devriyelerin yürütülmesine yard?mc? olmak için ilk kez Rafale uçaklar?n? görevlendirdi.

Almanya D??i?leri Bakan? Heiko Maas, Yunanistan ile Türkiye aras?nda t?rmanan gerilime son verilmesi ça?r?s?nda bulunurken, felaket uyar?s? yapt?. Bakan, iki taraf aras?ndaki anla?mazl??? askeri yollarla çözmek istemedi?i için iki ülke aras?nda hala diyalog iste?i oldu?unu belirtti.

Frans?z-?talyan siyasi yak?nla?mas? ve (belli bir dereceye kadar) Alman siyasetinin Yunanistan ve K?br?s Rum Kesimini desteklemesi; Do?u Akdeniz’deki AB politikas?n?, Türkiye’nin münhas?r ekonomik sular?ndaki ç?karlar? ve haklar?yla kar?? kar??ya getirdi.

5-2. Mülteci meselesi 

Türkiye, bu çal??man?n yaz?ld??? tarih itibariyle say?lar? 3,7 milyonu a?an Suriye ve di?er ülkelerden daha önce e?i benzeri görülmemi? bir mülteci ak?n?na sahne oldu. Birçok mültecinin Avrupa Birli?i’ne geçmesi için bir köprü vazifesi gördü. Bu durum, Türkiye ile AB aras?nda ortak bir eylem plan? haz?rlanmas?na neden olmu?tur. Bu eylem plan?, 29 Kas?m 2015’te AB-Türkiye zirvesinde aktif hale getirilmi?tir. Eylem plan?, göç ak??lar?n? düzenlemeyi ve düzensiz göçü durdurmay? amaçl?yor. Türkiye’den Avrupa Birli?i’ne düzensiz göçü sona erdirme konusundaki ortak taahhütlerini yineleyen AB ve Türkiye, 18 Mart 2016’da yay?nlad?klar? ortak bir bildiri ile insan kaçakç?lar?n? durdurmay? amaçlad?klar?n? ifade etti ve hayat?n? tehlikeye atan göçmenlere bir alternatif sundu.

Türkiye’deki mültecilerin, özellikle de Suriyelilerin gelece?i, dört y?l? a?k?n bir süredir Avrupa Birli?i ile Türkiye aras?nda devam eden diyalo?un temel konusu olmu?tur. Bu süre zarf?nda Avrupa Birli?i, Türkiye’deki Suriyeli mültecileri desteklemek için hükümete 6 milyar euro ödemeyi kabul etti. ?u ana kadar 5 milyardan fazla euro deste?i alan Türkiye, entegrasyon gereksinimleri, materyal ve e?itim deste?i aç?s?ndan mültecileri a??rlama sürecinin ihtiyaçlar? için daha fazla destek talep etmektedir.

Avrupa’daki baz? siyasi partiler, Türkiye’nin  bu yükü tek ba??na ta??mamas? ve Mülteci Destek Fonu’nda yer alan mali tedbirlerin geni?letilmesi gerekti?i ?eklinde aç?klamalarda bulunmu?lard?r. 

5-3. Ekonomik ?li?kiler

Türkiye ve Avrupa Birli?i, kar??l?kl? yarar sa?layan bir dizi ekonomik ç?karla birbirine ba?l?d?r. ?ki taraf aras?nda ticari mallar?n serbest dola??m?na izin veren bir gümrük birli?i anla?mas? vard?r.

Türkiye, AB’nin en büyük be?inci ticaret orta??, ihracat pazar? ve ithalat tedarikçisi konumundad?r. Avrupa Birli?i ayn? zamanda Türkiye’nin ithalat ve ihracat alan?ndaki ilk orta?? ve ayn? zamanda bir yat?r?m kayna??d?r. Avrupa pazar? Türkiye için önemli bir ihracat pazar?d?r. Nitekim Türkiye toplam ihracat?n?n yüzde 42,4’ünü Avrupa ülkelerine gerçekle?tirmekte; toplam ithalat?n?n yüzde 32,3’ünü Avrupa pazarlar?ndan sa?lamaktad?r.

Türkiye’nin Avrupa Birli?i’nden yapt??? ithalat 2019 y?l?nda yüzde 1.3’lük bir azalma gösterdi. 2019’da Avrupa’n?n Türkiye’den yapt??? ithalat ise bir önceki y?l?n ayn? ay?na göre yüzde 4.4’lük bir art?? gösterdi. Bu art???n nedeni; Türk sanayisinin tercih edilmesi, geli?mesi ve Türk ürünlerinin AB taraf?ndan tercih edilmesidir. Tablo-1’de iki taraf aras?ndaki ticaret hacmi ve Türkiye’nin AB’ye yönelik ihracat?ndaki art??? ve AB’nin Türkiye’ye ithalat?ndaki dü?ü? gösterilmi?tir.

Tablo-2 Türkiye ile Avrupa Birli?i aras?ndaki ticaret hacmini gösteriyor (milyar dolar baz?nda)

Y?l	Türkiye’nin AB ülkelerinden yapt??? ithalat	Türkiye’nin AB ülkelerine yapt??? ihracat
2016	72.4	55.7
2017	76.7	61.4
2018	69.2	68.8
2019	68.3	69.8

5-4. Terörle mücadele

Avrupa hükümetlerinin öncelikleri aras?nda yer alan bir di?er unsur terörle mücadeledir. Türkiye ile AB’nin farkl? öncelikleri olmas?na ra?men ‘terörle mücadele’ Avrupa ile Türkiye aras?ndaki i? birli?i programlar?n?n kapsad??? bir aland?r. ?ki taraf aras?nda terörle mücadele alan?ndaki i? birli?i halen gündemdedir. Bu madde, Türkiye ve Avrupa  hükümetlerinin gündeminin en üst s?ralar?nda yer almaktad?r.

Son be? y?lda her iki taraf? da me?gul eden en önemli güvenlik sorunu, YPG taraf?ndan gözalt?na al?nan ve bir k?sm? Suriye-Türkiye s?n?r?nda mahkum edilen DEA? ba?lant?l? yüzlerce sava?ç? ve aileleri sorunudur. Baz?lar? Türkiye cezaevlerinde bulunmakta ve Avrupa pasaportu ta??maktad?r. Halen Suriye’de bulunan unsurlar ise, Türkiye üzerinden Avrupa’da yer alan ülkelerine geri dönmek için çabalamaktad?r. Söz konusu DEA? unsurlar?, her iki taraf için de güvenlik tehdidi haline gelmi? ve Türkiye ile AB’yi herhangi bir terör operasyonunun gerçekle?mesini önlemek için  güvenlik alan?nda i?birli?i yapmaya itmi?tir.

6. Türkiye-Suudi Arabistan ili?kileri

2015-2020 dönemi, Türkiye-Suudi Arabistan ili?kilerinde birden fazla geli?menin ya?and??? bir süreç olmu?tur. Katar ablukas?, Suudi gazeteci Cemal Ka??kç?’n?n ?stanbul’daki Suudi Arabistan Konsoloslu?u’nda öldürülmesi, son dönemde iki ülke ili?kilerini en çok etkileyen meseleler aras?nda yer alm??t?r. Katar ablukas?ndan önceki dönemde ise 13 Mart 2015’te Cumhurba?kan? Erdo?an, Türkiye’nin ‘Kararl?l?k F?rt?nas? Operasyonu’na lojistik ve istihbarat konusu ile kat?l?mc? ülkelerin ihtiyaç duydu?u her alanda destek vermeye haz?r oldu?unu ifade etmi?ti. Erdo?an, daha önce de ülkesinin; Yemen’de Husilere kar?? düzenleyece?i askeri operasyonda Suudi Arabistan’a lojistik yard?m sa?layabilece?ini duyurmu?tu.

14 Nisan 2016’da D??i?leri Bakan? Mevlüt Çavu?o?lu, Suudi Arabistanl? mevkida?? ile diplomatik ili?kiler, tar?m, ordu, kültür ve terörle mücadele ba?ta olmak üzere 8 sektörü güçlendirmeyi amaçlayan bir “Stratejik Koordinasyon Konseyi” kurmak için bir anla?ma imzalad?. 2016’da Türkiye’deki ba?ar?s?z darbe giri?iminden alt? ay sonra Cumhurba?kan? Erdo?an, Suudi Arabistan ve Bahreyn’den ba?layarak Körfez ülkelerini ziyaret etti.

Ard?ndan Haziran 2017’de Suudi Arabistan ile Türkiye aras?nda Katar ablukas? patlak verdi. Türkiye, Katar yanl?s? bir tutum sergiledi. Türkiye’nin Katar’da askeri üs in?a etmesi, Suudi Arabistan’? k?zd?rd? ve iki ülke aras?nda belirgin bir ayr?l?k ya?and?. Bu da ekonomik ili?kileri olumsuz etkiledi.

2020’de, özellikle hükümete ba?l? Suudi Arabistan Ticaret Odas?’n?n Türk mallar?na yönelik boykotu te?vik etmesinden sonra, birçok Suudi ?irketi Türkiye ile i? yapmay? reddetti. Türk mallar?, gayr?-resmi  bir Suudi Arabistan boykotu ile kar?? kar??ya kald?.

Ayn? y?l, 20 Kas?m 2020’de Kral Selman, Cumhurba?kan? Erdo?an’? arayarak Suudi Arabistan’da düzenlenecek olan G-20 zirvesine davet etti. ?ki taraf aras?nda yap?lan telefon görü?mesinde, gergin ili?kileri iyile?tirme yollar? ele al?nd?.

7. Türkiye-BAE ili?kileri 

Birle?ik Arap Emirlikleri, Türkiye’nin en büyük Arap ticaret ortaklar? aras?ndayd? ve do?rudan yabanc? yat?r?m kaynaklar? aras?nda önemli bir yerdeydi. ?statistiklere göre, Türkiye’nin BAE ile ticareti 2017’den sonra ihracatta yüzde 66’l?k, ithalatta ise yüzde 32’lik keskin bir dü?ü? ya?ad?. Arap Bahar? devrimlerinde Türkiye’nin devrim yanl?s? olmas?, BAE’nin ise bu devrimlere kar?? tutum sergilemesi ve kar?? devrimleri desteklemesi iki ülke aras?ndaki anla?mazl?klar? ortaya ç?kard?.

Türkiye, BAE’nin çe?itli ülkelerde siyasi olarak ve medyada sava? açt??? Müslüman Karde?ler’e ba?l? isimlere kucak açmas?, iki taraf aras?ndaki anla?mazl?klar? ?iddetlendirdi. Türkiye’nin Libya’da uluslararas? arenada tan?nan Ulusal Mutabakat Hükümeti’nin yan?nda yer almas?, askeri ve siyasi olarak desteklemesi; BAE’nin Halife Hafter güçlerini askeri ve finansal olarak desteklemesiyle, Libya meselesi iki taraf aras?ndaki en geni? anla?mazl?k meselelerinden biri haline geldi. Katar ablukas? ve Türkiye’nin aç?kça Katar’? desteklemesi de taraflar? kar?? kar??ya getiren bir di?er meseleydi.

BAE ayr?ca Do?u Akdeniz’de Türkiye kar??t? bir yol izleyerek, Akdeniz’de Yunanistan ile askeri tatbikatlar düzenledi. Türk medyas? BAE’nin 2016’daki ba?ar?s?z darbe giri?iminde rolü oldu?unu ve Suriye’deki SDG militanlar?na milyarlarca dolarl?k destek sa?lad???n? savundu.

8. Türkiye-?ran ili?kileri

Geçti?imiz y?llarda Türkiye ve ?ran, ekonomik ili?kilerini, -dü?manl???n en belirgin özelli?i olan- bölgesel rekabetlerinden ay?rmay? ba?arm??, bu da k?smen ortak ekonomik ç?karlar?n? korumak için iki taraf aras?ndaki kar??l?kl? politikalar?n kontrol edilmesine katk?da bulunmu?tur.

Türkiye, ?ran’? enerji güvenli?i ve çe?itlendirme politikas? aç?s?ndan önemli olan stratejik bir ham petrol ve do?al gaz kayna?? olarak görmektedir. Büyük nüfusu da ?ran’?, Türkiye’nin ihracat? için önemli bir pazar haline getiriyor.

Türkler, Kuzey Irak’ta Kürdistan’?n ba??ms?zl???na ve bir Kürt devletinin kurulmas?na kar?? muhalif görü?lerinde ?ran ile hemfikirler. ?ran, Türkiye’nin Irak’a müdahalesini ele?tirmesine ra?men, Türkiye’nin Kuzey Irak’taki PKK mevzilerine yönelik askeri operasyon yapmas?na herhangi bir itiraz göstermiyor.

Suriye’de devrimin ba?lamas?yla iki ülke aras?nda gerilen ili?kiler, 2015 y?l?nda ?ran’?n Esed rejimini askeri ve siyasi olarak desteklemesi nedeniyle daha da gerildi. Türkiye, Suriye muhalefetinin yan?nda yer ald? ve her iki taraf da di?er taraf?n Suriye politikas?n? baltalamaya çal??t? ve k?nad?. 

Ard?ndan ?ran’?n 15 Temmuz 2016’da Türkiye’deki ba?ar?s?z askeri darbe giri?imine kar?? ç?kmas? üzerine iki ülke aras?nda bir yak?nla?ma ya?and?. Türkiye de 2018’de ?ran’daki protestolar? ele?tirdi ve ayn? y?l ABD’nin ?ran’a uygulad??? yapt?r?mlara kar?? ç?kt?.

Sonuç olarak, Suriye dosyas?ndaki anla?mazl?klara ra?men iki taraf aras?ndaki i? birli?i artt?. 2017’de Türkler, Ruslar ve ?ranl?lar, Soçi’de ve ard?ndan Astana’da muhalifler ve rejimin de aralar?nda bulundu?u Suriyeliler aras?ndaki müzakerelere garantör olmak için üçlü görü?mede bir araya geldi.

9. Türkiye-M?s?r ili?kileri

Türkiye-M?s?r ili?kileri, mevcut Cumhurba?kan? Abdülfettah Sisi taraf?ndan gerçekle?tirilen 2013 askeri darbesinin ard?ndan gerildi. O dönemde Türkiye seçilmi? hükümete yönelik darbeye ?iddetle kar?? ç?km?? ve iki ülke aras?ndaki artan gerginli?e ra?men maslahatgüzar düzeyinde diplomatik ili?kileri sürdürmü?tür.

Bunun yan? s?ra, Türkiye ve M?s?r’?n ekonomik ba?lant?lar? bulunmaktad?r. M?s?r, Türkiye’nin Afrika k?tas?ndaki ana ticaret orta??d?r ve iki taraf aras?ndaki siyasi kriz döneminde, iki ülke aras?ndaki ticaret hacmi azalmam??t?r. Aksine, 2015 – 2019 y?llar? aras?nda Türkiye’nin M?s?r’a yapt??? ihracat ve M?s?r’dan yapt??? ithalat Tablo-3’te gösterildi?i gibi art?? göstermi?tir.

Tablo-3: 2015-2019 y?llar? aras?nda Türkiye ile M?s?r aras?ndaki ihracat ve ithalat rakamlar?

Y?l	Türkiye’nin M?s?r’a yapt??? ihracat	Türkiye’nin M?s?r’dan yapt??? ithalat
2015	2.2 milyar dolar	863 milyon dolar
2016	2 milyar dolar	706 milyon dolar
2017	1.8 milyar dolar	909 milyon dolar
2018	1.9 milyar dolar	1.1 milyar dolar
2019	2.6 milyar dolar	1 milyar dolar

Türkiye, 2019’da Libya ile su s?n?r? anla?mas? imzalad?. Anla?may? reddeden M?s?r hükümeti, Yunanistan ile Türkiye’nin Libya’daki Ulusal Mutabakat Hükümeti ile imzalad??? anla?mada çizilen s?n?rlar?n tam tersini içeren bir su s?n?r? anla?mas? imzalad?. Bu ad?m, iki ülke aras?ndaki ili?kileri daha da germi?tir.  

Türkiye’nin, Türk deste?i ve silahlar?yla büyük ilerleme kaydeden Ulusal Mutabakat Hükümeti taraf?nda askeri müdahalede bulunarak, Halife Hafter aleyhine hareket etmesi iki ülke aras?nda tansiyonu yükselten bir ba?ka ad?m olmu?tur. Nitekim o dönemde M?s?r, isyanc? general Halife Hafter’i destekliyordu.

?ki ülke aras?ndaki ili?kilerin yumu?amas?na dair ilk sinyaller; Türkiye’nin Mart 2021’de ?stanbul’dan yay?n yapan muhalif M?s?r kanallar?na Sisi rejimine yönelik ele?tirilerini hafifletmelerini ima etmesinin ard?ndan görülmeye ba?lad?. May?s 2021’de, bir Türk heyeti Kahire’yi ziyaret etti. Bu geli?me, Türkiye-M?s?r ili?kilerinde yeni bir ba?lang?c?n habercisi oldu.

Türkiye-M?s?r ili?kilerinin yeniden ba?lamas?, özellikle Ortado?u’daki uluslararas? dönü?ümlerin bir sonucu olarak aç?klanabilir. Bu dönü?ümler, ABD’nin bölgeden çekilmesiyle ve buna ba?l? olarak olu?abilecek bir güvenlik bo?lu?u ile sonuçlanabilir. Bu bo?lu?u, ülkelerin güvenli?ini tehdit eden s?n?r ötesi milisler doldurabilir.

10. Türkiye-Libya ili?kileri

Türkiye-Libya ili?kileri, 1979 y?l?nda Muammer Kaddafi döneminde Ba?bakan Bülent Ecevit’in Libya’ya yapt??? ziyaretle ba?lam??t?. O dönemde iki

 ülke çe?itli alanlarda çok say?da ekonomik anla?maya imza atm??t?. 1987’de Ba?bakan Kenan Evren, Libya’y? ziyaret etmi?ti. Ziyarette iki ülke aras?ndaki ticaret hacmini büyütmek için yeni anla?malar imzalanm??t?. Türkiye-Libya ili?kileri, doksanlar?n sonlar?nda ve 2000’lerin ba?lar?nda en yüksek seviyelerine ula?ana kadar geli?meye devam etti. 2010 y?l?nda iki ülke aras?ndaki ticaret hacmi 9,8 milyar dolara kadar yükseldi. Libya o dönemde Türkiye’ye 100 milyar dolarl?k yat?r?m yapaca??n? aç?klam??t?.

Kaddafi’ye kar?? yap?lan devrim s?ras?nda Türkiye, devrimi ve siyasi de?i?im taleplerini destekledi?ini resmen dile getirdi. Kaddafi rejiminin dü?mesi ve 2012-2015 y?llar? aras?nda ya?anan iç kaos ve milislerin yay?lmas?n?n ard?ndan Türkiye, devrimci Tümgeneral Halife Hafter’e kar?? Trablus merkezli me?ru ve BM taraf?ndan tan?nan Ulusal Mutabakat Hükümeti’nin yan?nda yer ald?. 

?lk bölümde aç?klad???m?z; karasular?ndaki haklar?n? korumaya dayal? Mavi Vatan stratejisini temel alan Türkiye, Libya’daki Ulusal Mutabakat Hükümeti ile 2019 y?l?nda Do?u Akdeniz’deki Su S?n?rlar?n?n (Münhas?r Ekonomik Bölge) Belirlenmesine ?li?kin Antla?ma’y? imzalad?. Bu anla?ma ile, Türkiye ve Libya su s?n?rlar?n? koruma alt?na ald?. (Daha fazla ayr?nt? için “Türkiye’de son 5 y?lda ya?anan geli?meler: Askeri üsler ve s?n?r ötesi operasyonlar” dosyam?za bakabilirsiniz.)

Türkiye, 2019 y?l?nda uluslararas? taraflar?n destek verdi?i Hafter güçlerinin ba?kent Trablus’u almak ve hükümeti dü?ürmek için Ulusal Mutabakat Hükümeti’ne kar?? harekete geçmesinin ard?ndan Libya’ya askeri müdahalesini ba?latt?. Türk kara ve deniz güçlerinin ?HA’larla verdi?i destek, Ulusal Mutabakat Hükümeti’nin Hafter güçlerinin sald?r?lar?n? püskürtmesini ve bat? k?y? ?eridinde bulunan birçok ?ehir ve bölgenin kontrolünü yeniden ele geçirmesini sa?lad?. Ulusal Mutabakat güçleri bu destek sayesinde Libya’daki birçok stratejik askeri üsleri de yeniden kontrolü alt?na alm??t?.

Türkiye, 2021’de Libya’da ulusal birlik hükümetinin kurulmas?ndan sonra siyasi ve ekonomik ç?karlar?n? korudu. Ayr?ca çe?itli alanlarda birçok ticaret anla?mas? imzalad?.

11. 2015 öncesi ve sonras? Türk d?? ili?kilerinin kar??la?t?r?lmas?

	2015 öncesi Türk d?? ili?kilerinin seyri	2015 sonras? Türk d?? ili?kilerinin seyri
Türkiye-Rusya ili?kileri	Gergin ili?kiler	?ki ülke aras?ndaki ticaret borsas? endeksindeki art??la birlikte birkaç meselede yak?nla?ma, sükunet ve koordinasyon sa?land?
Türkiye-ABD ili?kileri	Tüm dosyalarda iki ülke aras?nda yüksek koordinasyon	SDG, do?u Akdeniz ve S-400 krizi dosyalar?nda anla?mazl?klar
Türkiye-AB ili?kileri	Tüm düzeylerde neredeyse tam koordinasyon (politik, ekonomik, güvenlik…vs)	Mülteci sorunu, Do?u Akdeniz dosyas? ve Libya dosyas? konusunda görü? ayr?l?klar?
Türkiye-Suudi Arabistan ili?kileri	Suriye ve Yemen’deki Husilere ili?kin ortak tutum	?li?kilerde ?iddetli gerginlik, Katar kriziyle ba?lad?
Türkiye-BAE ili?kileri	M?s?r’da askeri darbe sonras? gerginlik	Katar ablukas?, Libya ve BAE’nin Do?u Akdeniz’de Yunanistan’a verdi?i destek gibi çe?itli dosyalarla anla?mazl?klar büyüdü
Türkiye-?ran ili?kileri	Suriye dosyas?nda anla?mazl?k	Suriye dosyas?nda daha fazla yak?nla?ma ve koordinasyon
Türkiye-M?s?r ili?kileri	Muhammed Mursi’ye yönelik darbeyle ba?layan çe?itli görü? ayr?l?klar? nedeniyle iki ülke aras?nda ?iddetli gerilim	?ki ülke, anla?mazl?klar? çözmek için heyetler aras? müzakerelere ba?lad?
Türkiye-Libya ili?kileri	Diplomatik ili?kiler sürdürüldü	Ulusal Mutabakat Hükümetine siyasi ve askeri olarak destek verildi

12. Özet

Türk d?? politikas?, s?f?r sorun stratejisi, “Yurtta sulh, cihanda sulh” ve Mavi Vatan doktrininin kabul edilmesiyle son be? y?lda önemli ölçüde de?i?mi?tir. Uluslararas? düzeyde, Türkiye ile ABD aras?nda, özellikle Türkiye’nin S-400 füze al?m? ve Rusya ile yak?nla?mas? nedeniyle baz? anla?mazl?klar ya?and?. Ancak yine de Türkiye, ABD ile stratejik ili?kilerini korumaya çal??maktad?r. 

Türkiye ile Avrupa Birli?i aras?ndaki ili?kilere gelince, iki taraf aras?ndaki ili?kiler; özellikle Do?u Akdeniz’deki su s?n?rlar?n?n çizilmesi, Libya dosyas? ve mülteci dosyas? gibi meselelerde gelgitler ve anla?mazl?klara tan?k olmu?tur. Ancak ticaret ve teknoloji transferi iki taraf için de önemli bir yere sahip oldu?undan; ekonomik ili?kiler bu anla?mazl?klardan etkilenmemi?tir. Buna ek olarak, göç ile ilgili müzakereler de sürmektedir.

Türkiye’nin Avrupa Birli?i ve ABD ile stratejik müttefiklik ili?kisi, Orta Do?u bölgesindeki bir dizi dosyadaki ciddi anla?mazl?klara ra?men, d?? politikas?n?n de?i?mezlerinden birisi olmaya ve NATO ?emsiyesi alt?nda yer almaya devam etmektedir.

Türkiye ile Rusya aras?ndaki ili?kilerde ise tarihi aç?dan süregelen dü?manl?k havas?na ra?men baz? bölgesel meselelerde bir araya gelerek yüksek ticaret hacmi yakaland?. ?ki ülke aras?nda Suriye dosyas?, Azerbaycan, Karadeniz’in güvenli?i ve Libya gibi baz? konulardaki hedef ve ç?kar farkl?l?klar?na ra?men birçok konuda koordinasyon sa?land?. Ancak iki ülke aras?ndaki farkl?l?klar ve Karadeniz’in kontrolü üzerindeki tarihsel dü?manl?k ve rekabet, iki ülke aras?ndaki ili?kiyi (d?? politika aç?s?ndan) de?i?en bir faktör haline getirmekte ve stratejik ili?kiler a?amas?na ula??lamamaktad?r.

Bölgesel düzeyde Türkiye’nin Suudi Arabistan ve BAE ile ili?kileri gerilmi?tir. Katar’a yönelik ablukada Ankara’n?n Doha’n?n yan?nda yer almas? ve di?er birçok mesele üzerindeki anla?mazl?klar nedeniyle BAE ile ili?kiler k?smen daha gergin hale gelmi?tir. ?ki ülke aras?ndaki ekonomik ili?kilerde azalma ya?anm??t?r.

Türkiye-?ran ili?kilerinde ise Türkiye, Suriye’de nüfuz yar??? a?amas?na gelinmesinin ard?ndan ?ran’la temasa geçti ve ard?ndan Suriye içinde çe?itli geli?meler ya?and?.

Kaynakça 

1. Ayd?n, M., 2003. The Determinants of Turkish Foreign Policy,and Turkey’s European Vocation. The Review of International Affairs, [online] 3(2). Available at: <https://www.researchgate.net/publication/233226264_The_Determinants_of_Turkish_Foreign_Policy_and_Turkey%27s_European_Vocation>  [Accessed 22 December 2021].
2. Yücel Y. Atatürk ?lkeleri – Türk Tarih Kurumu Ba?kanl???. Türk Tarih Kurumu. https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/ataturk-ilkeleri-belleten-makale/ . Accessed January 18, 2022.
3. Dinç S. ATATÜRKÇÜ DÜ?ÜNCE S?STEM?NE GÖRE M?LL?YETÇ?L?K ?LKES?. ÇUKUROVA ÜN?VERS?TES? TÜRKOLOJ? ARA?TIRMALARI MERKEZ?. http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/arastirmalar/sait_dinc_ataturkcu_dusunce_sistemi_milliyetcilik_ilkesi.pdf . Accessed January 18, 2022.
4. https://siyasatarabiya.dohainstitute.org/ar/issue017/Pages/Siyassat17-2015_Naime.pdf 
5. Bask?n, O., 1996. Türk D?? Politikas?: Temel ?lkeleri ve So?uk Sava? Ertesindeki Durumu Üzerine Notlar. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 51(1).
6. Turkey’s Enterprising and Humanitarian Foreign Policy. Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs. https://www.mfa.gov.tr/synopsis-of-the-turkish-foreign-policy.en.mfa . Published 2021. Accessed December 23, 2021.
7. Kaya E. D?? Politika De?i?imi: * AKP Dönemi Türk D?? Politikas?. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/313919422_Dis_Politika_Degisimi_AKP_Donemi_Turk_Dis_Politikasi . Published 2015. Accessed December 23, 2021.
8. Orta Do?u ve Kuzey Afrika Ülkeleri ?le ?li?kiler. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/turkiye_nin-ortadogu-ile-iliskileri.tr.mfa . Accessed December 23, 2021.
9. Kurban V. 1950-1960 Y?llar?nda Türkiye ?le Sovyetler Birli?i Aras?ndaki ?li?kiler. cttad. 2014; 14(28): 253-282.
10. Botas.gov.tr. 2021. Do?al Gaz | BOTA? – Boru Hatlar? ?le Petrol Ta??ma Anonim ?irketi. [online] Available at: <https://www.botas.gov.tr/Sayfa/dogal-gaz/12>  [Accessed 23 December 2021].
11. Duman M, Samadov N. Türkiye ile Rusya Federasyonu Aras?ndaki ?ktisadi ve Ticari ?li?kilerin Yap?s? Üzerine Bir ?nceleme. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2003;(6):25-47. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/252066 . Accessed December 23, 2021.
12. Oran B. Türk D?? Politikas?: Temel ?lkeleri ve So?uk Sava? Ertesindeki Durumu Üzerine Notlar. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi. 1996; 51(01): -.
13. Evci G. Mustafa Kemal tarihe geçen sözünü ilk kez sarf etti: Yurtta sulh cihanda sulh. Milliyet. https://www.milliyet.com.tr/gundem/mustafa-kemal-tarihe-gecen-sozunu-ilk-kez-sarf-etti-yurtta-sulh-cihanda-sulh-6192571 . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
14. Evci G. Mustafa Kemal tarihe geçen sözünü ilk kez sarf etti: Yurtta sulh cihanda sulh. Milliyet. https://www.milliyet.com.tr/gundem/mustafa-kemal-tarihe-gecen-sozunu-ilk-kez-sarf-etti-yurtta-sulh-cihanda-sulh-6192571 . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
15. Yeni Dönemde S?f?r Sorun Politikas?. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/yeni-donemde-sifir-sorun-politikasi.tr.mfa . Published 2021. Accessed December 23, 2021.
16. Kadan T. Mavi Vatan Doktrini Nas?l Olu?tu?. Ku?ak ve Yol Giri?imi Dergisi. 2021;(2(1):35-48. https://briqjournal.com/mavi-vatan-doktrini-nasil-olustu. Accessed December 23, 2021.
17.  ?????? ?, ?????? ?. ??? ????? ????? ???? 5 ????? | ???? ???????? ???????? ??????? ??? ???? 2015 – 2020. ???? ???????? ??????? ????? ??????. https://ayam.com.tr/ar/??????/industries-develop-turkish-military-between-the-years-2014-2020/.. Published 2021. Accessed December 23, 2021.
18. Relations between Turkey and the Russian Federation. Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs. https://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-and-the-russian-federation.en.mfa.  Published 2021. Accessed December 23, 2021.
19. ??????? ?????? – ?????????. Ar.wikipedia.org. https://ar.wikipedia.org/wiki/???????_??????.  Published 2021. Accessed December 23, 2021.
20. Russia and Turkey in the Black Sea and the South Caucasus. Crisis Group. https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/western-europemediterranean/turkey/250-russia-and-turkey-black-sea-and-south-caucasus. Published 2018. Accessed December 23, 2021.
21.  ?????: ?????? ????? ????? ????? ????. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/ar/?????/?????-??????-?????-?????-?????-????-/1978551.  Published 2020. Accessed December 23, 2021.
22. ??????? ?????????: ????? ???? ????????? ????? ???????? “????????” ????????? ??? ???? ?????????? ????????. BBC News ????. https://www.bbc.com/arabic/world-54760596 . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
23. ?????? ?, ?????? ?. ??? ????? ????? ???? 5 ????? | ??????? ????????? ???????? ??????? ??? ???? 2015 – 2020. ???? ???????? ??????? ????? ??????. https://ayam.com.tr/ar/%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%AA/turkish-military-bases-arabic/ . Published 2021. Accessed December 23, 2021.
24. The Nagorno Karabakh Conflict- The Beginning of the Soviet End. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/339415817_The_Nagorno_Karabakh_Conflict-_The_Beginning_of_the_Soviet_End . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
25.  ????????: ????? ????? ?????? ????? ?? ??????? ??????? ? ?????. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/ar/?????/????????-?????-?????-??????-?????-??-???????-???????-?-?????/1941212.  Published 2020. Accessed December 23, 2021.
26. Abu Nahel O. The implications of the Russian military intervention on the Turkish position of the Syrian crisis. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/323202620_ankasat_altdkhl_alskry_alrwsy_ly_almwqf_altrky_mn_alazmt_alswryt_The_implications_of_the_Russian_military_intervention_on_the_Turkish_position_of_the_Syrian_crisis . Published 2017. Accessed December 23, 2021.
27. ?????? ???????.. ?????? ???????? “??????-15” ?? ?????. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/ar/?????-???????/??????-???????-??????-????????-??????-15-??-?????-/2146446.  Published 2021. Accessed December 23, 2021.
28. Arslan D, Dost P, Wilson G. US-Turkey relations: From alliance to crisis. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/us-turkey-relations-from-alliance-to-crisis/ . Published 2018. Accessed December 23, 2021.
29. Arslan D, Dost P, Wilson G. US-Turkey relations: From alliance to crisis. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/us-turkey-relations-from-alliance-to-crisis/ . Published 2018. Accessed December 23, 2021.
30. S-400 Triumph Air Defence Missile System. Army Technology. https://www.army-technology.com/projects/s-400-triumph-air-defence-missile-system/ . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
31. ?????: ???? ?????? ????? ????? ?????? ???? ?????. Aljazeera.net. https://www.aljazeera.net/news/politics/2019/12/2/?????-????-??????-?????-?????-??????.  Published 2019. Accessed December 23, 2021.
32. ????? ???????: ???? ???????? ???? ???? ????? ???? ?????? ????????. BBC News ????. https://www.bbc.com/arabic/middleeast-44980773 . Published 2018. Accessed December 23, 2021.
33. ????? ????? ?????? ??? ????? ??????? ????????. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/ar/?????/?????-?????-??????-???-?????-???????-????????/1236385.  Published 2018. Accessed December 23, 2021.
34. Arslan D, Dost P, Wilson G. US-Turkey relations: From alliance to crisis. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/us-turkey-relations-from-alliance-to-crisis/ . Published 2018. Accessed December 23, 2021.
35. Arslan D, Dost P, Wilson G. US-Turkey relations: From alliance to crisis. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/us-turkey-relations-from-alliance-to-crisis/ . Published 2018. Accessed December 23, 2021.
36. S?r?kl? A, K?l?ç B. 17-25 Aral?k’tan 15 Temmuz’a FETÖ. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/tr/15-temmuz-darbe-girisimi/17-25-araliktan-15-temmuza-feto-/861258 . Published 2017. Accessed December 23, 2021.
37. D. ?????? ???? ????? ?? “????? ????? ??????” ??????? ?????? ?? 400. DW.COM. https://www.dw.com/ar/??????-????-?????-??-?????-?????-??????-???????-??????-??-400/a-55306281 . Accessed December 23, 2021.
38. ???? ???? ???? ????? ?? ?????? F-35?. ?????. https://www.alhurra.com/choice-alhurra/2019/07/18/????-????-?????-??????-f-35? . Published 2019. Accessed December 23, 2021.
39. ?? ?????? ?? ??? PKK.. ?????? ??????? ????? ???? ?? ?????? ???????. Trtarabi.com. https://www.trtarabi.com/now-politics/??-??????-??-???-pkk-??????-???????-?????-????-??-??????-???????-4459357 . Published 2021. Accessed December 23, 2021.
40. ?????? ?, ?????? ?. ??? ????? ????? ???? 5 ????? | ??????? ????????? ???????? ??????? ??? ???? 2015 – 2020. ???? ???????? ??????? ????? ??????. https://ayam.com.tr/ar/??????/turkish-military-bases-arabic/ . Published 2021. Accessed December 23, 2021.
41. ?????? ???? ?????.. ????? ?? ????? ??????? ?? ???????. ?????. https://www.alhurra.com/turkey/2020/02/11/??????-????-?????-?????-??-?????-???????-??-???????. Published 2020. Accessed December 23, 2021.
42. Makovsky A. Problematic Prospects for US?Turkish Ties in the Biden Era. Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP). https://www.swp-berlin.org/10.18449/2020C60/ . Published 2020. Accessed December 23, 2021. 
43. ?????? ????? ???????? ?????? ??????? ???????? ??????. Aljazeera.net. https://www.aljazeera.net/news/international/2017/9/7/??????-?????-????????-??????-???????. Published 2017. Accessed December 23, 2021.
44. Tanchum M. Europe: One side of the eastern Mediterranean fault lines – Europe, Turkey, and new eastern Mediterranean conflict lines – ECFR. Ecfr.eu. https://ecfr.eu/special/eastern_med/europe . Accessed December 23, 2021.
45. Macron seeks EU sanctions over Turkish ‘violations’ in Greek waters. www.euractiv.com. https://www.euractiv.com/section/global-europe/news/macron-seeks-eu-sanctions-over-turkish-violations-in-greek-waters/ . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
46. Tanchum M. Europe: One side of the eastern Mediterranean fault lines – Europe, Turkey, and new eastern Mediterranean conflict lines – ECFR. Ecfr.eu. https://ecfr.eu/special/eastern_med/europe . Accessed December 23, 2021.
47. Trofimov Y. France Sends Navy to Eastern Mediterranean Amid Turkey-Greece Standoff. WSJ. https://www.wsj.com/articles/france-sends-navy-to-eastern-mediterranean-amid-turkey-greece-standoff-11597318623 . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
48. Germany: ‘Spark could lead to disaster’ in east Mediterranean. Aljazeera.com. https://www.aljazeera.com/news/2020/8/25/germany-spark-could-lead-to-disaster-in-east-mediterranean . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
49. Germany: ‘Spark could lead to disaster’ in east Mediterranean. Aljazeera.com. https://www.aljazeera.com/news/2020/8/25/germany-spark-could-lead-to-disaster-in-east-mediterranean . Published 2020. Accessed December 23, 2021. 
50. Türkiyedeki Suriyeli Say?s? Kas?m 2021 – Mülteciler ve S???nmac?lar Yard?mla?ma ve Dayan??ma Derne?i. Multeciler.org.tr. https://multeciler.org.tr/turkiyedeki-suriyeli-sayisi/ . Published 2021. Accessed December 23, 2021.
51. Turkey. European Neighbourhood Policy and Enlargement Negotiations. https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/enlargement-policy/negotiations-status/turkey_en . Accessed December 23, 2021.
52. Turkey – Trade – European Commission. European Commission. https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/turkey/ . Published 2021. Accessed December 23, 2021. 
53. Turkey – Trade – European Commission. European Commission. https://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/turkey/ . Published 2021. Accessed December 23, 2021. 
54. Pierini M. Options for the EU-Turkey Relationship. Carnegie Europe. https://carnegieeurope.eu/2019/05/03/options-for-eu-turkey-relationship-pub-79061 . Published 2019. Accessed December 23, 2021. 
55. Turkey, Saudi Arabia establish coordination council. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/en/turkey/turkey-saudi-arabia-establish-coordination-council/555033 . Published 2016. Accessed December 23, 2021.
56. ???????: ??????? ???? ????? ????? ??????? ??????????. Aljazeera.net. https://www.aljazeera.net/news/international/2015/3/31/???????-???????-????-?????-????? . Published 2015. Accessed December 23, 2021. 
57. Turkey, Saudi Arabia establish coordination council. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/en/turkey/turkey-saudi-arabia-establish-coordination-council/555033 . Published 2016. Accessed December 23, 2021.
58. ??????? ?? ???????? ??? ??????? ????? ?? ??? ??????? ??? ???? ??????. CNN Arabic. https://arabic.cnn.com/middleeast/2017/02/14/erdogan-turkey-bahrain . Published 2017. Accessed December 23, 2021.
59. Habibi N. How Turkey and Saudi Arabia became frenemies – and why the Khashoggi case could change that. The Conversation. https://theconversation.com/how-turkey-and-saudi-arabia-became-frenemies-and-why-the-khashoggi-case-could-change-that-105021 . Published 2018. Accessed December 23, 2021.
60. Habibi N. Turkey’s Economic Relations with Gulf States in the Shadow of the 2017 Qatar Crisis. Middle East Brief. 2019;132.
61. Fenton-Harvey J. Is Saudi Arabia ready to restore ties with Turkey and Qatar?. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/en/analysis/analysis-is-saudi-arabia-ready-to-restore-ties-with-turkey-and-qatar/2062913 . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
62. Habibi N. Turkey’s Economic Relations with Gulf States in the Shadow of the 2017 Qatar Crisis. Middle East Brief. 2019;132.
63. Ba?kan B. Turkey and the UAE: A strange crisis. Middle East Institute. https://www.mei.edu/publications/turkey-and-uae-strange-crisis . Published 2019. Accessed December 23, 2021.
64. Shahidsaless S. Gold Trader’s Sensational Case Pushes Iran and Turkey Closer. Atlantic Council. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/gold-trader-s-sensational-case-pushes-iran-and-turkey-closer/ . Published 2017. Accessed December 23, 2021.
65. Behravesh M, Azizi H. What’s behind Iran’s sudden realignment with Turkey? – Responsible Statecraft. Responsible Statecraft. https://responsiblestatecraft.org/2020/07/01/whats-behind-irans-sudden-realignment-with-turkey/ . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
66.  Macgillivray I. Turkish-Iranian Relations in the Post-Arab Spring Period: A Historical Sociological / Foreign Policy Analysis. 2017.
67. Pérez C. Iran and Turkey: a relationship of necessity. Atalayar. https://atalayar.com/en/content/iran-and-turkey-relationship-necessity . Published 2020. Accessed December 23, 2021.
68. Republic of Turkey Ministry of Foreign Affairs. https://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-egypt.en.mfa . Published 2021. Accessed December 23, 2021.
69. ????? ?. ????? ??? ??? ????? ????? ?????? ????? ??????.. ?? ???? ??? ??? ??????? ??????? ?????? ???????? ????????. Aljazeera.net. https://www.aljazeera.net/news/politics/2021/3/19/?????-??????-?????-??????-????-??? . Accessed December 23, 2021.
70. ????? ?. ????? ??? ??? ????? ????? ?????? ????? ??????.. ?? ???? ??? ??? ??????? ??????? ?????? ???????? ????????. Aljazeera.net. https://www.aljazeera.net/news/politics/2021/3/19/?????-??????-?????-??????-????-??? . Published 2021. Accessed December 23, 2021. 
71.  ??????? ?. ???????? ??????? ??????? ??? ????? ???? ????? ??????. ???? ????? ???????? ???????????. 2020. https://idraksy.net/wp-content/uploads/2020/04/Lybia-Turkey-Relationship.pdf . Accessed December 23, 2021.
72.  ?????? ?, ?????? ?. ??? ????? ????? ???? 5 ????? | ??????? ????????? ???????? ??????? ??? ???? 2015 – 2020. ???? ???????? ??????? ????? ??????. https://ayam.com.tr/ar/??????/turkish-military-bases-arabic/ . Published 2021. Accessed December 23, 2021.
73. ?????? ?, ?????? ?. ??? ????? ????? ???? 5 ????? | ??????? ????????? ???????? ??????? ??? ???? 2015 – 2020. ???? ???????? ??????? ????? ??????. https://ayam.com.tr/ar/??????/turkish-military-bases-arabic/ . Published 2021. Accessed December 23, 2021.
74. Türk – Çin Siyasi ?li?kileri. TÜÇ?AD – TÜRK?YE Ç?N HALK CUMHUR?YET? ?? ADAMLARI DOSTLUK VE DAYANI?MA DERNE??. http://www.tuciad.org.tr/turk-cin-siyasi-iliskileri/ . Accessed January 18, 2022.
75. Kabakci F. 50 years on, Turkish-Chinese ties grow stronger. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/en/economy/50-years-on-turkish-chinese-ties-grow-stronger/2187525 . Published 2021. Accessed January 18, 2022.
76. From Rep. of Türkiye Ministry of Foreign Affairs. Republic of Türkiye Ministry of Foreign Affairs. https://www.mfa.gov.tr/relations-between-turkey-and-china.en.mfa . Accessed January 18, 2022.
77. Kabakci F. 50 years on, Turkish-Chinese ties grow stronger. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/en/economy/50-years-on-turkish-chinese-ties-grow-stronger/2187525 . Published 2021. Accessed January 18, 2022.
78. Türkiye – Malezya ?li?kileri. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-malezya-siyasi-iliskileri.tr.mfa . Accessed January 18, 2022.
79. Türkiye – Malezya ?li?kileri. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-malezya-siyasi-iliskileri.tr.mfa . Accessed January 18, 2022.
80. Malezya’n?n Ekonomisi. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/malezya-ekonomisi.tr.mfa . Accessed January 18, 2022.
81. Y?ld?z Ö. As?rlar öncesine dayanan Türkiye-Malezya ili?kileri h?zla geli?iyor. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/asirlar-oncesine-dayanan-turkiye-malezya-iliskileri-hizla-gelisiyor/1540923 . Published 2019. Accessed January 18, 2022.
82. Türkiye – Malezya ?li?kileri. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-malezya-siyasi-iliskileri.tr.mfa . Accessed January 18, 2022.
83. Mercan A. Ertu?rul F?rkateyni ile ba?layan Türk-Japon ili?kileri güçlenerek geni?liyor. Aa.com.tr. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/ertugrul-firkateyni-ile-baslayan-turk-japon-iliskileri-guclenerek-genisliyor/1989194 . Published 2020. Accessed January 18, 2022.
84. Türkiye – Japonya Siyasi ?li?kileri. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-japonya-siyasi-iliskileri.tr.mfa . Accessed January 18, 2022.
85. Türkiye – Afganistan Siyasi ?li?kileri. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-afganistan_siyasi-iliskileri.tr.mfa . Accessed January 18, 2022.
86. ?????? ?, ?????? ?. ??? ????? ????? ???? 5 ????? | ??????? ????????? ???????? ??????? ??? ???? 2015 – 2020. ???? ???????? ??????? ????? ??????. https://ayam.com.tr/ar/??????/turkish-military-bases-arabic/ . Published 2021. Accessed January 18, 2022.
87. Türkiye – Afganistan Siyasi ?li?kileri. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-afganistan_siyasi-iliskileri.tr.mfa . Accessed January 18, 2022.
88. ????? ???? ??? ?????? ?? ?????????. ?????. https://www.alhurra.com/turkey/2021/08/25/?????-????-???-??????-?????????. Published 2021. Accessed January 18, 2022. 
89. ???????? ??????? ???????? – ?????????. Ar.wikipedia.org. https://ar.wikipedia.org/wiki/????????_???????_???????? . Accessed January 18, 2022. 
90. Türkiye – Fas Siyasi ?li?kileri. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-fas_siyasi-iliskileri.tr.mfa . Accessed January 18, 2022.
91. ?????? ?. ??? ????? ????? ???? 5 ????? | ?????? ?? ????? ??? ???? 2015 – 2020. ???? ???????? ??????? ????? ??????. https://ayam.com.tr/ar/??????/how-has-turkey-changed-in-5-years-energy-in-turkey-between-2015-2020/ . Published 2021. Accessed January 18, 2022.
92. Türkiye – Cezayir Siyasi ?li?kileri. T.C. D??i?leri Bakanl???. https://www.mfa.gov.tr/turkiye-cezayir-siyasi-iliskileri.tr.mfa . Accessed January 18, 2022.

13. Çal??ma Eki

Bu ekte, Türkiye’nin baz? ülkelerle olan d?? ili?kilerini özetledik. 

13-1. Türkiye-Çin ili?kileri

Türkiye’nin Çin ile ili?kisi, eski D??i?leri Bakan? Ahmet Davuto?lu’nun ortaya att??? ‘s?f?r sorun’ stratejisine dayanmaktad?r. Bu stratejinin ilkelerinden birisi de çok boyutlu bir d?? politika izlemektir. (Bat? Blo?u gibi tek bir uluslararas? tarafa dayanmayarak Do?u’ya da aç?lma manas?na gelir. Dengeyi sa?lamak ve Türk ç?karlar?n? garanti alt?na almak anlam?ndad?r). Bu, Do?u’nun en önemli ekonomik ve askeri ülkesi olmakla beraber BM Güvenlik Konseyi’nin daimi üyesi olan Çin ile ili?kilerin güçlendirilmesiyle gerçekle?ecektir. 

Uygur meselesiyle ilgili olarak iki ülke aras?nda ya?anan gerilimi bir kenara b?rak?rsak, özellikle iki ülke aras?nda stratejik bir anla?mazl?k olmad???ndan ve büyük siyasi öneme sahip ç?karlar söz konusu oldu?undan, Türkiye’nin Çin ile ortak ili?kilerini güçlendirmeyi tercih etti?ini ifade edebiliriz. Türkiye-Çin ili?kileri, Çin yönetiminin Do?u Türkistan’da ikamet eden Müslüman Uygur Türklerine yönelik insan haklar? ihlalleri nedeniyle gerilmi?ti.

2018’de ?nsan Haklar? ?zleme Örgütü, Çin hükümetinin “Do?u Türkistan’daki Uygur Müslümanlar?na yönelik kitlesel gözalt?, i?kence, zorla siyasi telkin ve kitlesel gözetim” uygulamalar?ndan bahseden ayr?nt?l? bir rapor sundu. Türkiye bu eylemlere kar?? ç?kt? ve çok say?da Uygurluyu topraklar?na kabul etti.

Birkaç resmi ziyaretin ard?ndan 2010 y?l?nda ikili ili?kilerde önemli bir geli?me ya?anm?? ve iki ülke aras?ndaki ili?kiler “stratejik i?birli?i” düzeyinde s?n?fland?r?lm??t?r. Çin Devlet Ba?kan? Xi Jinping’in 2015’te aç?klad??? ‘Tek Ku?ak ve Tek Yol’ projesini ilan etmesinin ard?ndan ikili ekonomik ve siyasi ili?kiler daha da geli?ti. Türkiye jeostratejik konumu ile Ku?ak Yol üzerindeki en önemli ülkelerden biri olacak. Tek Ku?ak Tek Yol projesi ve Türkiye’nin bu projedeki rolü hakk?nda daha fazla bilgiyi “Çin’in Tek Ku?ak ve Yol Projesi” ba?l?kl? çal??mam?zda bulabilirsiniz.

Ekonomik aç?dan incelendi?inde, Çin ile Türkiye aras?ndaki ticaret hacmi 2020 y?l?nda yakla??k 24 milyar dolard?.. Türkiye’nin son be? y?lda Çin’e yapt??? ihracat?n artmas?yla birlikte d?? ticaret aç??? yüzde 7 gerileyerek Türkiye aç?s?ndan olumlu bir geli?me oldu. Xiaomi, Oppo ve Vivo gibi büyük Çinli ak?ll? telefon üreticileri Türkiye’ye do?rudan yat?r?m yapt?. Çin’in siyasi ve ekonomik öneminin fark?nda olan Türkiye, Çin ile ili?kilerini her düzeyde güçlendirmek için çal??t?. Cumhurba?kan? Erdo?an 2012, 2015, 2017 ve 2019 y?llar?nda Çin’e dört resmi ziyaret gerçekle?tirdi.

13-2. Türkiye-Malezya ?li?kileri

Türkiye-Malezya ili?kileri, eski Ba?bakan Necmettin Erbakan’?n 1996 y?l?nda Malezya’y? ziyaret etmesi ve savunma sanayii, ekonomik ve kültürel ili?kiler alan?nda çe?itli anla?malar imzalamas?yla güçlenmi?tir.

Malezya’n?n ekonomik kalk?nmay? ba?arm?? bir ülke  ve Türkiye’nin Güneydo?u Asya’ya aç?lan kap?s? olmas? nedeniyle, Cumhurba?kan? Erdo?an (Ba?bakanl?k döneminde) 2003 y?l?nda, iktidara geldikten bir y?l sonra Malezya’y? ziyaret etti. Bu dönemde ili?kiler Malezya ile Türkiye aras?nda her alanda zirveye ula?t?. Ayn? y?l, iki ülke aras?ndaki ticaret hacminin de?eri 396 milyon dolardan 1 milyar dolara yükseldi. 

2011-2014 y?llar? aras?nda iki ülke, Cumhurba?kan? Recep Tayyip Erdo?an ve Malezya Ba?bakan? Necip Rezak’?n resmi ziyaretlerine tan?k olmu? ve bu ziyaretler  ekonomik ili?kilerde yeni bir dönemin ba?lamas?na neden olmu?tur. ?ki ülke aras?nda yat?r?m ve ticaret al??veri?ini te?vik eden Serbest Ticaret Anla?mas? imzalanm??t?r. ?ki ülke aras?ndaki ticaret hacmi 2014’te 2 milyar dolara, 2017’de ise 3.4 milyar dolara ula?m??t?r. ?ki ülke, aralar?ndaki ticaret hacmini en az 5 milyar dolara ç?karmay? hedeflemektedir.

15 Temmuz darbe giri?iminin ard?ndan Malezya Türkiye’yi destekledi, Malezya Ba?bakan? Necip Rezak, FETÖ’nün yasa d??? demokrasiyi yok etme giri?imine kar?? Türk hükümetinin yan?nda oldu?unu aç?klad? ve 2017’de Malezya FETÖ’nün üst düzey üç üyesini tutuklayarak Türkiye’ye teslim etti. Bu da iki ülke aras?ndaki dostlu?u güçlendirdi.

Eski Ba?bakan Mahathir Muhammed, 27 Temmuz 2019 tarihinde Türkiye’ye resmi bir ziyaret gerçekle?tirdi. Cumhurba?kan? Erdo?an da, Kuala Lumpur Zirvesi kapsam?nda 19 Aral?k 2019 tarihinde Malezya’ya resmi bir ziyaret gerçekle?tirdi ve bu ziyaret s?ras?nda ikili anla?malar? öngören savunma sanayiinde faaliyet gösteren ?irketler aras?nda i? birli?ini içeren 14 Mutabakat belgesini imzalad?.

13-3. Türkiye-Japonya ?li?kileri

Çal??man?n ilk bölümünde aç?klad???m?z gibi, tarih faktörü Türk d?? politikas?n?n seyrini etkileyen en önemli faktörlerden biri olarak kabul edilmektedir. Türkiye ile Japonya aras?ndaki diplomatik ili?kiler 1924 y?l?nda ba?lam??t?r. ?ki ülke aras?ndaki iki önemli tarihi olay, Türkiye-Japonya ili?kilerinde büyük önem ta??maktad?r:

Birincisi: 1890’da Sultan 2. Abdülhamid’den dönemin Japon ?mparatoru Meiji’ye hediyeler ta??yan Türk gemisi Ertu?rul’un Japon k?y?lar? yak?nlar?nda batmas?d?r. Oshima’daki Japon köylüler, Türk denizcilerini kurtarmaya çal??t?lar, ancak ba?aramad?lar. Kazada 532 denizci hayat?n? kaybetti.

Olay?n ard?ndan Japon halk? ve hükümeti denizcilerin ailelerine yard?m göndermi?, Türk-Japon ili?kilerinin zeminini bu kampanyalar olu?turmu?tur. Japonya’da her y?l Ertu?rul gemisinin ?ehitlerini anma töreni düzenlenir. Eski Ba?bakan Shinz? Abe, May?s 2013’te Türkiye’ye yapt??? ziyarette Ertu?rul mürettebat?n?n torunlar?yla bir araya gelerek, geminin an?lar?n?n resimli kitap olarak yay?nland???n? ve bu kitab?n Japon toplulu?u taraf?ndan iyi bilindi?ini aç?klad?.

?kincisi: 1985 y?l?nda ?ran-Irak sava?? s?ras?nda ?ran’da mahsur kalan çok say?da Japon vatanda??n?n Türkiye taraf?ndan kurtar?larak Türk Hava Yollar? arac?l???yla Japonya’ya tahliye edilmesi.

2013 y?l?nda eski Japonya Ba?bakan? Shinzo Abe, Türkiye ziyareti s?ras?nda ikili ili?kilerin stratejik ortakl?k düzeyine yükseldi?ini ifade etmi?ti. Japon ?irketleri Türkiye’de çok say?da dev projede yer ald?, bunlar?n en önemlilerinden baz?lar? ?unlard?r: ?stanbul’daki üçüncü köprü, metro çal??malar? ve Ba?ak?ehir Çam-Sakura ?ehir Hastanesi projesi.

13-4. Türkiye-Afganistan ili?kileri

Türkiye’nin Afganistan ile ili?kisi, Türkiye’nin kurdu?u en eski d?? ili?kilerden birisi olarak kabul edilir.?li?kiler, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmas? ve 1921’de Türkiye-Afganistan ?ttifak Antla?mas?’n?n imzalanmas? ve Kabil’de Türkiye temsilcili?inin aç?lmas?yla ba?lad?. Afganistan’daki Türk Büyükelçili?i, Kabil’de faaliyete geçen ilk diplomatik ekip olmu?tu. Afganistan, Türkiye Cumhuriyeti’ni tan?yan ikinci ülke oldu.

Tarihi aç?dan bak?ld???nda; 1920-1960 y?llar? aras?nda Türkiye, çe?itli alanlarda çok say?da uzman göndererek Afgan devlet kurumlar?n?n askeri, kültürel, e?itim ve sa?l?k alanlar?nda geli?mesinde rol oynam??t?r.

ABD’nin Afganistan’? i?gali ve NATO güçlerinin ülkeye giri? yapt??? dönemde Türkiye, e?itimin yan? s?ra ba?kent Kabil’deki Karzai Uluslararas? Havaliman?’n? korumak için Birle?mi? Milletler ve NATO’nun çabalar?na destek vererek muharebe d??? katk? sunarak, Afgan ordusundan subaylar? e?itti. 

Türkiye, 2004 y?l?nda yard?m toplamak amac?yla Brüksel’de düzenlenen bir konferans çerçevesinde Afganistan yönetimine yakla??k 1,1 milyar dolarl?k yard?m sa?lam??t?r ve bu yard?m Türkiye’nin bugüne kadar yabanc? bir ülkeye yapt??? en büyük d?? yard?m programlar? aras?nda yer almaktad?r.

18 Ekim 2014 tarihinde Afganistan’? ziyaret eden Cumhurba?kan? Erdo?an, 46 y?l aradan sonra Afganistan’? ziyaret eden ilk Cumhurba?kan? oldu. Ziyaret s?ras?nda iki ülke aras?nda stratejik ortakl?k ve dostluk anla?mas? imzaland?. Afganistan Devlet Ba?kan? E?ref Gani, Cumhurba?kan? Erdo?an’?n davetlisi olarak 2015 y?l?nda Türkiye’ye resmi bir ziyaret gerçekle?tirdi.

D??i?leri Bakan? Mevlüt Çavu?o?lu, 16 Haziran 2016 tarihinde Kabil’i ziyaret ederek Afganistan Cumhurba?kan? E?ref Gani ile temaslarda bulunmu?tu. 8 Nisan 2018 tarihinde Afganistan’? ziyaret eden dönemin Ba?bakan? Binali Y?ld?r?m da E?ref Gani ve ard?ndan ?cra Komitesi Ba?kan? Abdullah Abdullah ile bir araya gelmi?ti.

31 A?ustos’ta ABD ve NATO güçlerinin Afganistan’dan çekilmesinin ard?ndan Karzai havaalan?nda konu?lanan Türk kuvvetleri bölgeden ayr?ld?. Uluslararas? güçlerin geri çekilmesi, ba?kent Kabil’deki hükümetin çökmesine ve Taliban hareketinin ülkenin kontrolünü ele geçirmesine zemin haz?rlad?. Taliban’?n Afganistan’da iktidara gelmesinden sonra iki ülke aras?ndaki ili?kinin nas?l seyredece?i henüz öngörülemiyor. Nitekim, bu çal??man?n yaz?ld??? tarihe dek, Taliban uluslararas? alanda henüz tan?nmad?.

13-5. Ma?rip ülkeleri ile Türkiye ?li?kileri

Türkiye, Ma?rip ülkeleriyle (Fas, Cezayir ve Moritanya) Osmanl? dönemine kadar uzanan tarihi ili?kilere sahiptir. Osmanl? Devleti, Fas topraklar?n? kontrol etmese de, diplomatik ili?kiler kurdu ve iki ülke ?spanyollar ve Portekizlere kar?? sava?lara ayn? safta kat?ld?.

Türkiye, Fas Krall??? ile siyasi ve ekonomik ili?kilerini güçlendirmek için Fas’?n toprak bütünlü?ünü desteklemi?tir. Türkiye’nin Bat? Sahra’n?n ayr?lmas?n? reddeden tutumu, Fas’?n bak?? aç?s?yla tutarl? olmu?tur.  Türkiye, Fas’?n bu meseleye yönelik duyarl?l??? nedeniyle iki ülke aras?ndaki ili?kileri bozacak herhangi bir tav?r almaktan kaç?nm??t?r.

?ki ülke aras?ndaki ticaretin hacmi ; 2006 y?l?nda Serbest Ticaret Anla?mas?’n?n imzalanmas?n?n ard?ndan artarak 2018’e gelindi?inde 2,8 milyar dolara ula?m??t?r. 2013 y?l?nda dönemin Ba?bakan? Ahmet Davuto?lu Fas’? ziyaret ederek Yüksek Düzeyli Stratejik ??birli?i Konseyi’nin (YDSK) kurulmas?n? içeren anla?maya imza atm??t?r.

Fas’ta faaliyet gösteren Türk ?irketlerinin say?s? son y?llarda giderek artm??t?r. ?u anda Fas’ta faaliyet gösteren Türk ?irketlerinin say?s? 160 civar?nda. Bu ?irketler, a??rl?kl? olarak taahhüt, in?aat, toptan-perakende ticaret, tekstil, mobilya, demir-çelik, hal?, g?da ve haz?r giyim gibi sektörlerde faaliyet göstermektedir. Türkiye’nin Fas’ta üstlendi?i projelerin toplam de?eri 4,1 milyar dolar olup, bu yat?r?mlarda yakla??k 8 bin Fasl? istihdam edilmektedir.

Sovyetler Birli?i’nin da??lmas?ndan önce, Türkiye’nin NATO ve Bat? sisteminin bir parças? olmas?, Cezayir’in ise sosyalist sistemle ba?lant?lar? olmas? Türk-Cezayir ili?kilerinin geli?mesini engelledi. Sosyalist blo?un çökü?üyle ??birlikte Türkiye ile Cezayir aras?ndaki siyasi ili?kilerin geli?mesini engelleyen unsurlar büyük ölçüde ortadan kalkt?.

Üst düzey siyasi ve teknik heyetler düzeyinde yap?lan kar??l?kl? ziyaretlerde art?? ya?and?. 2006 y?l?nda “Dostluk ve ??birli?i Anla?mas?” imzaland? ve Türkiye, Cezayir, ?spanya, ?talya ile Portekiz taraf?ndan “stratejik ortak” olarak kabul edildi. 

2018 y?l?nda Cumhurba?kan? Erdo?an Cezayir’i ziyaret etmi? ve ziyaret kapsam?nda ikisi ticari olmak üzere toplamda yedi anla?ma imzalanm??t?r.

Cezayir, Türkiye’nin do?algaz ithalat?nda ve kaynak çe?itlendirme politikas?n?n te?vik edilmesinde önemli kaynaklardan biri olarak görülmekte ve Türkiye’nin dördüncü do?algaz tedarikçisi konumunda yer almaktad?r. 40 milyon nüfusu ile Afrika’n?n dördüncü büyük ekonomisi olan Cezayir, Türkiye nezdinde önemli bir yat?r?m ülkesi durumundad?r.