?srail Bas?n? ve Ara?t?rma Merkezlerinde Körfez ve Türkiye Hakk?nda Ç?kan Yay?nlar
“Irak-Körfez ?li?kileri: ?stikrar ve ?ran’?n Bölgeye Müdahalesinin S?n?rland?r?lmas? ?çin Bir Ç?pa m??” ba?l???yla INSS’te yay?mlanan yaz?da ?unlara temas ediliyor:[1]
- Irak ile Arap kom?ular? aras?ndaki ili?kilerin tarihine dair ?unlara de?iniliyor:
- ?li?kiler ABD’nin Irak i?gali ile bozulmaya ba?lad?.
- Ba?bakan Maliki döneminde Irak’taki ?ii kurumlar?n Körfez’deki ?ii gösterilerine destek vermesiyle dibe vurdu.
- Özellikle Suudi Arabistan’?n Irak’? ?ran’a ba?l? bir ülke olarak görmesi, ?ran’? Irak’a yak?nla?t?ran bir sebep olmu?tur.
- Son dönemde Irakl? liderler, ülkedeki ?ran etkisini dengelemek ve Irak’?n ekonomik durumunu düzeltmek için Körfez ülkeleriyle yak?nla?ma yoluna gittiler.
- ?ran’la imzalanmas? muhtemel nükleer anla?man?n ?????nda Irak, jeopolitik aç?dan önemli bir konumda bulunuyor (Körfez-?ran aras?nda köprü). Ancak Irak’?n bölgesel statüsünü yükseltmesi, Irak’taki siyasi ç?kmaza ve iç dinamiklere ba?l?:
- Son Irak seçimlerinde ?ran yanl?s? gruplar güç kaybetti.
- Yeni hükümet koalisyonunun kurulmas? için çal??malar 6 ayd?r devam ediyor.
- Özellikle ?iiler ile Kürtler aras?ndaki iç ayr?l?klar derinle?ti.
- Mevcut durumda iki rakip bloktan bahsetmek mümkün. Bir tarafta seçimde güç kaybetmesine ra?men koalisyonda yer almak isteyen ve aksi durumda ?iddeti t?rmand?rma tehdidinde bulunan ?ran yanl?s? isimler; di?er tarafta ise Mukteda El Sadr liderli?indeki, ?ran’?n ülkedeki varl???n? reddeden çok etnikli koalisyon.
- Her ne kadar Sadr blo?u ?ran diktas?ndan uzak bir hükümet kurmak istese de bu hükümetin Tahran destekli temsilcileri de içermesi gerekti?i sonucuna varm??lard?r.
- 2019 y?l?ndaki gösteriler halk?n ülkedeki ?ran etkisinden rahats?z oldu?una i?aret ediyor.
- Irak-Körfez ili?kileri aç?s?ndan bölgesel dinamikler ise ?u ?ekilde s?ralanabilir:
- BAE 2008 y?l?nda Irak’la ili?kilerini yeniledi ve o tarihten bu yana ekonomik kat?l?m?n? art?rd?.
- Irak’?n 1991 i?galinin zararlar?na kar??l?k Kuveyt’e ödemekte oldu?u 52 milyar dolarl?k borç Ocak 2022’de tamamland?.
- Suudi Arabistan 2015 y?l?nda Irak’a yerle?ik olmayan bir büyükelçi atad?. 2016 y?l?nda Erbil’de bir konsolosluk aç?ld?. 2020 y?l?nda ise iki ülke aras?ndaki Arar s?n?r kap?s? aç?ld?.
- Katar da 2015 y?l?nda Ba?dat’taki büyükelçili?ini yeniden açt? ve o tarihten bu yana ülkedeki yat?r?mlar?n? derinle?tirdi.
- Kaz?mi’nin 2021 y?l?nda Riyad ve Abu Dabi ziyaretleri ve Irak’taki ?ranl? milislere yönelik aç?klamalar? Körfez ülkelerinin deste?ini art?rd?.
- Suudi Arabistan bu yak?nla?madan istifade ederek ?ran yanl?s? isimleri Irak hükümetinden uzak tutmak istiyor.
- Irak, enerji konusunda ciddi oranda ?ran’a ba??ml? durumda. Körfez ülkeleri bunun önüne geçmek için Irak’? kendi elektrik ?ebekelerine ba?lamay? kabul etti. Ancak enerji konusunda Irak halen ?ran’a ba??ml? durumda.
- ABD’nin bölge politikalar? da ?ran lehine avantaj sa?l?yor. Bu durum Irak’?n ?ran kar??s?ndaki ?ans?n? azalt?yor.
- Ayr?ca Irak, ?ran ve Suudi Arabistan aras?ndaki görü?melere ev sahipli?i yapmaktad?r. Ancak masadaki iki ülkenin Irak iç siyasetinde farkl? kamplar? destekliyor olmas?, anla?ma sürecinde Irak’?n aktif bir rol oynamas?n?n önüne geçmektedir.
- Irak ile Körfez ülkeleri aras?ndaki yak?nla?man?n önündeki zorluklar olarak ?unlara yer verilebilir:
- Körfez ülkelerinin Irak’a yakla??mlar? aras?nda farkl?l?klar mevcuttur.
- Körfez ülkeleri halen Irak yönetimine ?üpheyle yakla?maktad?r.
- Irak petrol endüstrisinin yükseli?e geçmesi Suudi Arabistan’?n petrol piyasalar?ndaki hakimiyetine zarar verebilir.
- Irak’taki ?ii liderlerin Bahreyn ve Suudi Arabistan’daki ?iiler üzerinde etkileri bulunmaktad?r.
- Irak’?n yava? yava? ordusunu in?a etmeye ba?lamas? Körfez ülkeleri için yeni bir askeri tehdit te?kil edebilir.
- ?ran’?n Irak’taki varl???na kar?? olmak do?rudan Suudi Arabistan’? desteklemek anlam?na gelmiyor. Birçok Irakl? ?ii kendi topraklar?ndaki ?iilere yönelik tutumu ve 2011 y?l?nda ?ii ayaklanmas?n? bast?rmak için Bahreyn’i i?gal etmesinin ard?ndan Suudi Arabistan’a tarihsel olarak kar?? ç?km??t?r. Ayr?ca baz? kesimler Suudi Arabistan’? Irak’taki a??r?l?k yanl?s? Sünnileri desteklemek ve DAE?’in büyümesine kaynakl?k etmekle itham ediyor.
- Sonuç olarak ?u neticelere ula??labilir:
- ?srail ve Körfez ülkelerinin, Irak’ta ?ran yanl?s? milislerin dizginlenmesinde önemli güvenlik ç?karlar? vard?r.
- ?ran Devrim Muhaf?zlar? güçlerinin Irak’?n bat?s?ndaki varl???, ?srail-Suudi Arabistan i?birli?i için katalizör görevi görebilir.
- ?ç kutupla?ma ve ?ran etkisi nedeniyle Irak, ?srail ile normalle?me noktas?nda henüz uygun bir aday de?il.
- ?srail ile Irak aras?nda aç?k bir normalle?menin olmamas?, Körfez ülkelerinin Irak’la yak?nla?mas?na ve yeni kurulacak hükümete daha kolay etki etmesine yard?mc? olacakt?r.
“?ki Normalle?me Hikayesi: BAE-?srail Normalle?mesi – Bölüm I” ba?l???yla Moshe Dayan Ortado?u ve Afrika Ara?t?rmalar? Merkezinde yay?mlanan yaz?da ?u hususlara temas ediliyor:[2]
- BAE D?? politikas? ?u küresel ve bölgesel geli?melerin etkisi alt?nda ?ekillenmektedir:
- Stratejik ortaklar? olan ABD’nin d?? politika vizyonu ve Ortado?u ve Kuzey Afrika bölgesindeki politikalar?
- Çin’in ve Çin-ABD rekabetinin yükseli?i
- Karbonsuzla?ma ve Ye?il Enerji stratejileri
- ABD-Rusya aras?ndaki stratejik çat??ma
- Arap ayaklanmalar?n?n yaratt??? -özellikle Yemen, Libya ve Suriye’de- istikrars?zl???n devam etmesi
- ?srail, ?ran ve Türkiye’nin son 20 y?lda artan bölgesel güç ve etkisi
- Körfez ülkeleriyle BAE aras?ndaki denge ve rekabet
- Ukrayna ve ABD’nin ?srail-BAE ili?kilerine etkisine dair:
- ABD’nin müttefiklerinden Rusya’ya kar?? ABD’nin belirledi?i politikalara ba?l? kalmas?n? istemesi Washington ile Abu Dabi aras?ndaki ili?kileri germi?tir. BAE, Rusya’ya yönelik yapt?r?mlardan ve ABD’nin petrol üretimini art?rma taleplerinden geri durmu?tur.
- BAE’nin d?? politika vizyonu kutuplardan müte?ekkil bir dünya düzenine sahip de?il. Söz gelimi BAE ile Çin aras?ndaki ekonomik ili?kilerin ya da Suriye konusunda Rusya ile angajman?n, ABD-BAE ili?kileri aç?s?ndan bir sorun te?kil etmemesi gerekti?ini öngörüyor. Bu durum BAE’nin küresel bir ekonomi vizyonuna sahip olmas?yla paralel ilerliyor.
- ABD’nin Rusya’ya yönelik yapt?r?mlar kapsam?nda BAE’den beklentileri, BAE’nin bu d?? politika vizyonunu ve global ekonomisini tehdit eden bir tehlike olarak görülüyor. Örne?in ABD’nin, BAE ve Suudi Arabistan’dan OPEC+’?n üretim anla?malar?n? ihlal etmelerini istemesi, bu ülkelerin Rusya ile in?a ettikleri kontrol mekanizmalar?n? parçalama giri?imi olarak görülmekte ve bunun BAE ve Suudi Arabistan’?n menfaatlerine do?rudan zarar verece?ine inan?lmaktad?r.
- Bir di?er yandan BAE, ABD’nin bölgeden çekilmesinden endi?e duymaktad?r. BAE’yi ?srail ile normalle?meye iten temel sebeplerden birisi de bölge ülkelerinin ABD’ye ba??ml?l???n?n yerine geçebilecek sa?lam güvenlik ortakl?klar?na duyduklar? ihtiyaçt?r.
- BAE d?? politikas?nda son dönemde görülen de?i?imler hakk?nda:
- BAE son dönemde -özellikle Biden yönetiminin göreve gelmesiyle- maliyetli ve macerac? olarak nitelenen ulusal güvenlik politikas?ndan vazgeçerek daha yumu?ak bir politika (bölge ülkeleriyle s?f?r sorun politikas?) benimsemeye ba?lad?.
- Buna göre “büyük rekabet” kavram?n?n yerini “büyük tamamlay?c?l?k” stratejisi ald?. Yumu?ak güce ve diplomatik çabalara ve diyaloga öncelik verilmeye ba?land?. Bölgedeki nüfuzunu geli?tirmek isteyen BAE, art?k kendini “bar?? gücü” olarak lanse etmeyi tercih edecek.
- Bu dönü?ümün en net yans?malar? Türkiye, ?ran ve Suriye ile BAE aras?ndaki ili?kilerde görüldü.
- BAE-Türkiye ili?kilerinde ya?anan de?i?imlere dair:
- BAE-Türkiye ili?kilerindeki de?i?im önemli. Bu de?i?im El-Ula zirvesini takiben gerçekle?ti. Türkiye’nin d?? politikadaki zay?f konumundan istifade ederek BAE, Ankara ile yak?nla?may? tercih etti.
- BAE’nin, Türkiye ile ili?kilerini kullanarak ?ran’?n bölgesel gücünü dengelemekle ilgileniyor olmas? muhtemel. Ayr?ca Türkiye, BAE’ye Afrika’daki yeni pazarlara aç?lma imkân? sa?layacakt?r.
- BAE-?ran ili?kilerinde ya?anan de?i?ime dair:
- BAE’nin ?ran’la ili?kileri yumu?atmas?, 2019 y?l?n?n Eylül ay?nda Körfez’deki gemilere ve Aramco rafinerisine yap?lan sald?r?n?n ard?ndan ABD ve Suudi Arabistan’?n ?ran’a kar?? kayda de?er bir tepki vermemesiyle ba?lad?.
- BAE, ?ran’a kar?? yard?ms?z kalmaktan çekindi. Zaten iki ülke aras?nda Suudi Arabistan-?ran aras?ndaki kadar keskin bir dü?manl?k bulunmuyor.
- BAE’nin bu endi?eleri; ?ran’la devam eden nükleer müzakereler, Husilerin terör örgütü listesinden ç?kar?lmas?, DMO’nun Biden yönetimi taraf?ndan terör örgütleri listesinden ç?kar?laca??na dair söylentiler, ABD’nin kendi tesislerine yönelik sald?r?lara dahi sessiz kalmas? gibi durumlarla daha da güçlendi.
- Biden yönetimi BAE’li analistler taraf?ndan üçüncü Obama dönemi olarak nitelendiriliyor.
- Ayr?ca BAE, ?ran’?n bölgedeki etkisini azaltmak için çe?itli politikalar takip etmektedir. Suriye’de ?ran etkisini azaltmak için Esed’i Arap saflar?na geri döndürmeye çabalamaktad?r. Irak’ta ?ran nüfuzunu azaltmak için M?s?r, Ürdün ve Irak aras?nda kurulan üçlü Arap ittifak?n? desteklemektedir.
- BAE-?srail ekonomik ili?kilerine dair:
- ?ki ülke aras?ndaki ekonomik ili?kiler 2020 y?l?nda ba?lad?.
- 2020’de iki ülke aras?ndaki ticaret 200 milyon dolar?n alt?ndayken 2021 y?l?nda 1,2 milyar dolar oldu. Bu ticaretin bir k?sm? daha önce gizli ve dolayl? yollardan gerçekle?tirilen ticaretin aç??a ç?kar?lmas? olabilir.
- Özellikle Abu Dabi yat?r?m fonu Mubadala Petroleum, ?srail’de enerji sektörüne önemli yat?r?mlar yapt? ve yapmaya devam ediyor. ?ki ülke aras?ndaki ticaret hacminin 2022 y?l?nda iki kat?na ç?kmas? bekleniyor.
- Nisan ay?nda BAE-?srail aras?nda kapsaml? bir serbest ticaret anla?mas? imzaland?. ?ki ülke aras?nda ticareti yap?lan tüm ürünlerin yüzde 95’i gümrük vergisinden muaf olacak.
- ?srail aç?s?ndan bak?ld???nda anla?ma, BAE’nin son derece geli?mi? bölgesel ve küresel ticaret a??ndan faydalanmas?na olanak tan?yacak. BAE aç?s?ndan ise, ?srail teknolojilerine daha fazla eri?im sa?layacak ve ?srailli ?irketlere yat?r?m yapmalar?n? kolayla?t?racakt?r.
- ?srailli ve BAE’li ?irketler aras?nda imzalanan ve Körfez petrolünü Akdeniz’e aktarmas? beklenen transit anla?mas? ask?ya al?nd?. Bu durum beklenildi?i ölçüde büyük sorunlara yol açmad?.
- BAE kamuoyunda ?srail ile normalle?me hususundaki tepkilere dair:
- Normalle?me konusunda kamuoyunda bir heyecan?n olmad??? ancak muhalefetin de s?n?rl? oldu?u bildiriliyor. Yine de BAE’de örgütlü bir muhalefet olmad??? için ho?nutsuzluklar? tespit etmek zor.
- Yurtd???ndaki BAE’lilerin normalle?meyi ele?tirdi?i ve bunun iç politikaya da yans?yabilece?i tahmin ediliyor.
- ?brahim Anla?malar?n?n bölgede olumlu bir etki yarataca??n? dü?ünenlerin oran?, imzadan sonra yüzde 44’ten yüzde 23’e dü?erek yar? yar?ya azalm??t?r. Bu de?i?imin geçen y?l ya?anan Mescid-i Aksa krizi ve ?ran nükleer görü?melerinde ilerleme kaydedilmemesinden kaynakland??? de?erlendiriliyor.
- ?ki ülke halklar? aras?ndaki ili?kinin geli?mesi önündeki en temel engel genel manada Filistin meselesi, daha özel de ise Mescid-i Aksa meselesidir.
- ?brahim Anla?malar?na taraf olan ülkeler ?eyh Cerrah ve Mescid-i Aksa’daki olaylar nedeniyle ?srail’e kar?? sert ifadeler içeren aç?klamalar yay?nlad?.
- Sonuç olarak:
- ?srail ile normalle?me BAE aç?s?ndan birkaç stratejik menfaat sa?l?yor:
- ?ran’?n gücüne kar?? bir dengeleyici
- Siyasal ?slam’a kar?? mücadelede bir müttefik
- Geli?mekte olan bölgesel temelli muhafazakâr güvenlik mimarisinin bir parças?
- Güvenlik teknolojisi için bir kaynak
- Gelecekte belki de savunma ve cayd?r?c?l?k konusunda bir yard?mc?
- Bütün bunlara ek olarak ?srail, BAE-ABD ili?kilerinin sürdürülmesi noktas?nda kilit bir araç olarak görülüyor.
- Enerjiye ba??ml? ekonomiden küresel ekonomiye do?ru bir geçi?i öngören BAE aç?s?ndan ?srail, önemli bir bölgesel tamamlay?c? ekonomi olarak görülmektedir.
- Ayr?ca BAE yönetimi yumu?ak gücün dini ve kültürel ho?görü gibi yönlerini ön plana ç?kararak imaj?n? yenilemektedir.
- Ancak BAE yönetimi normalle?me sürecini kontrol alt?nda tutmak istiyor ve özellikle halk düzeyindeki sivil toplum giri?imleri konusunda pek hevesli gözükmüyor.
- ?srail taraf? ise bu yak?nla?may?, ?srail’in bölgesel izolasyonunu k?ran büyük bir nimet olarak de?erlendiriyor.
- ?ki ülke aras?nda Kudüs ve Filistin meselesi noktas?nda çe?itli çat??malar?n görülmesi kaç?n?lmaz.
- ?srail’in serbestiyete dayal? i? ve turizm kültürü ile BAE’deki sosyal ve siyasi sistemin dayatt??? s?n?rlamalar aras?ndaki çat??ma da iki ülke aras?ndaki süreçlerde zorluklara sebep olabilir.
- ?srail ile normalle?me BAE aç?s?ndan birkaç stratejik menfaat sa?l?yor:
“Türkiye’nin Masaya Geri Dönme ?ste?ine S?n?rl? Bir Kar??l?k Verilmelidir” ba?l???yla Mitvim Enstitüsü taraf?ndan haz?rlanan ve Haaretz’de yay?mlanan yaz?da ?unlara temas ediliyor:[3]
- Türkiye D??i?leri Bakan? Çavu?o?lu’nun önümüzdeki hafta gerçekle?tirece?i ziyaret iki Türkiye-?srail ili?kileri aç?s?ndan bir di?er önemli ad?m.
- Ziyarette Türkiye Enerji Bakan?’n?n da yer almas? bekleniyor. Özellikle Rusya-Ukrayna sava??n?n patlak vermesiyle iki ülke aras?ndaki enerji i?birlikleri daha önemli bir hale geldi?i ortamda, enerji ve Do?u Akdeniz meseleleri görü?menin temel gündem maddelerinden birisini te?kil ediyor.
- Ankara’n?n ?srail gaz?n? transfer etme noktas?nda aç?k bir ilgisi bulunuyor. Türkiye’nin Rus gaz?na olan ba??ml?l??? dü?ünüldü?ünde, enerji kaynaklar?n? çe?itlendirme arzusu anla??labilir ve hakl?.
- ?ki ülke enerji alan?ndaki meseleleri iki ayr? düzlemde ele al?n?yor: Ekonomik ve enerji düzlemi ile diplomatik-stratejik düzlem.
- Ekonomi-Enerji Düzlemi: Türkiye enerji kaynaklar?n? çe?itlendirme konusunda istekli. Ayr?ca Türkiye, Avrupa’ya enerji arz? aç?s?ndan stratejik bir konumda bulunuyor ve jeopolitik konumunu iyile?tirmeye çal???yor.
- Diplomatik-Stratejik Düzlem: ?li?kilerin so?uk oldu?u dönemde ?srail ve di?er bölge ülkeleri Türkiye’yi izole eden yeni bir bölgesel mimari olu?turdu. Ankara son dönemde bunun fark?na vararak ?srail, Suudi Arabistan, BAE ve M?s?r ile ili?kilerini geli?tirmeye çal???yor.
- Türkiye d?? politikas?ndaki bu dönü?üm temelde Türkiye’nin Yunanistan ve GKRY’ye kar?? konumu güçlendirme iste?inden kaynaklanmaktad?r. ?srail, Yunanistan, GKRY ve M?s?r Do?u Akdeniz’de bir blok olu?turdular.
- ?srail, Türkiye ile ili?kilerin M?s?r, Yunanistan ve GKRY pahas?na olmayaca??n? aç?klad?. Dolay?s?yla mevcut durumda Türkiye üzerinden ?srail gaz?n?n transferi mevcut bölgesel mimariye uygun gözükmüyor.
- ?ki ülke aras?ndaki ili?kilerin geli?tirilmesi için ?u hususlara dikkat edilmelidir:
- Her iki ülkenin ulusal ç?karlar?n? dürüst ve kapsaml? bir biçimde aç?kl??a kavu?turmas?: Örne?in ?srail, Türkiye’ye do?al gaz ihracat?n?n yak?n vadede ç?karlar?na ters oldu?unu aç?kça belirtmelidir.
- Türkiye’yi bölgesel mimariye entegre etmek için bir formül bulmaya çal???lmas?: Bu noktada Türkiye’de 2023 y?l?nda yap?lacak seçimlere kadar gerçek bir ilerleme beklenmemelidir. Ancak Türkiye’nin Do?u Akdeniz Gaz Forumundan d??lanmas? da makul bir seçenek de?il. Bu a?amada Türkiye’yi bölgesel meselelere entegre etmek için KKTC ile GKRY aras?ndaki siyasi diyalo?un yeniden ba?lat?lmas? bir seçenek olabilir. ?srail bu diyalo?u te?vik etmede kilit rol oynayabilir.
- ?srail-Türkiye Enerji Çal??ma grubu kurulmas?: Bu grup iki temel odak noktas?na sahip olmal?d?r. Birinci olarak, ?srail’den Türkiye’ye gaz ihracat? meselesinin pratik yönlerine (ihracat ?ekli, fiyat seviyesi, beklenen miktarlar vs.) odaklanmal?d?r. ?kinci olarak ise yenilenebilir enerji konusundaki muhtemel i?birliklerine odaklanmal?d?r.
- Enerji alan?nda Türkiye-?srail-AB aras?nda üçlü bir çal??ma grubu kurulmas?: Bu çal??ma grubu Türkiye’nin enerji ve siyaset aç?s?ndan AB gündemindeki merkezi yerini ön plana ç?karacakt?r.
Referanslar